Symposium over Liturgie: „Tijd voor formuliergebeden”
De formuliergebeden achter in het psalmboek verdienen een hernieuwde waardering, meent dr. Jaco van der Knijff. „Veel mensen zijn moe van de veelheid van woorden, de wolligheid en het onverzorgde taalgebruik waardoor menig vrij gebed wordt gekenmerkt.”
Van der Knijff, docent praktische theologie (liturgiek) aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA), sprak zaterdag tijdens een symposium ter gelegenheid van het verschijnen van het boek ”De Nederlandse gereformeerde Liturgie 1566-1639. De teksten en hun dynamiek”. De bijeenkomst in het gebouw van de Theologische Universiteit Utrecht (TUU) trok zo’n tachtig belangstellenden. Aansluitend had de presentatie van het boek plaats in de nabijgelegen Janskerk.
In het nieuwe, dikke boek gaan de schrijvers in op de inhoud van de formulieren en gebeden die achter in de psalmboekjes staan afgedrukt: teksten voor de bediening van doop en avondmaal, voor de bevestiging van ambtsdragers en de kerkelijke tucht en een aantal formuliergebeden. Deze Liturgie is de laatste tijd onveranderd gebleven, maar dat was kort na het ontstaan heel anders. Nadat Petrus Datheen in 1566 (een gedeelte van) de formulieren uit het Duits vertaald had, volgden er in de jaren erna tot 1639 veel veranderingen en aanpassingen. Er zijn in totaal 165 drukken opgespoord.
Onderzoekers van de TUU, de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) en de TUA hebben in de achterliggende vijf jaar onderzoek gedaan naar deze aanpassingen. Leiders van het onderzoek zijn dr. mr. Klaas-Willem de Jong en prof. dr. Wim Moehn.
Dr. mr. Klaas-Willem de Jong aan het woord tijdens het ochtendprogramma van het symposium. beeld Jan van Reenen
V.l.n.r.: dr. mr. Klaas-Willem de Jong, prof. dr. Wim Moehn, prof. dr. Erik de Boer en dr. Jaco van der Knijff. beeld Jan van Reenen
Prof. dr. W.H.Th. Moehn spreekt tijdens de boekpresentatie, zaterdagmiddag in de Janskerk in Utrecht. beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong spreekt tijdens de boekpresentatie, zaterdagmiddag in de Janskerk in Utrecht. beeld Erik Kottier
Het gepresenteerde boek was zaterdag te koop. beeld Erik Kottier
Het gepresenteerde boek was zaterdag te koop. beeld Erik Kottier
Het gepresenteerde boek was zaterdag te koop. beeld Erik Kottier
Anne Lorein MA gaf een workshop over het huwelijksformulier. beeld Erik Kottier
Wouter Kroese MA gaf een workshop over het doopformulier. beeld Erik Kottier
Conservator drs. Willemien van Dijk gaf een workshop over boekwetenschappelijke aspecten van de Liturgie. beeld Erik Kottier
Conservator drs. Willemien van Dijk gaf een workshop over boekwetenschappelijke aspecten van de Liturgie. beeld Erik Kottier
Sam Zwemer MA gaf een workshop over het avondmaalsformulier. beeld Erik Kottier
Dr. Jaco van der Knijff gaf een workshop over het psalmboek van Dathenus. beeld Erik Kottier
Dr. Jaco van der Knijff gaf een workshop over het psalmboek van Dathenus. beeld Erik Kottier
Prof. dr. Nicoline van der Sijs gaf een workshop over het taalgebruik van Utenhove, Dathenus en Marnix van Sint-Aldegonde. beeld Erik Kottier
Prof. dr. Nicoline van der Sijs gaf een workshop over het taalgebruik van Utenhove, Dathenus en Marnix van Sint-Aldegonde. beeld Erik KottierMuseumstuk
Van der Knijff constateerde in zijn lezing dat vrije gebeden in onze cultuur ver boven formuliergebeden staan. Dat is volgens hem een „vreemde situatie. Het wonderlijke is dat vrijwel niemand de formuliergebeden gebruikt. De collectie christelijke gebeden vormt een museumstuk dat van generatie op generatie wordt doorgegeven, maar de inhoud is onbekend. In het verleden werden ze juist veelvuldig gebruikt.”
„De collectie christelijke gebeden vormt een museumstuk dat van generatie op generatie wordt doorgegeven, maar de inhoud is onbekend” - Dr. Jaco van der Knijff, docent liturgiek TUA
Hij noemde onder andere de verzetsheld dr. J. Koopmans (1905-1945), die de dag begon met het morgengebed en eindigde met het avondgebed. „Ze vormden een loutering van zijn hart.”
De onderzoeker ziet momenteel een kleine herwaardering van deze gebeden. Hij noemde een diaken die een vergadering van de diaconie met een formuliergebed opende en een predikant die de gebeden rondom de kerkenraadsvergadering gebruikte. Hij wees ook op de populariteit van Luthers avondgebed en van vespers en evensongs.
Van der Knijff: „Ik bespeur een toenemende belangstelling voor vaste formuleringen en voorgeschreven gebedsteksten. Veel mensen zijn moe van de veelheid aan woorden, de wolligheid, het onverzorgde taalgebruik en de eindeloze herhaling waardoor menig vrij gebed wordt gekenmerkt. Mensen hunkeren naar trefzekere taal, naar theologische diepgang, naar eenvoud en beknoptheid in het bidden. Laten we daarom de heilzame handreiking uit de tijd van de Reformatie maar eens afstoffen en opnieuw oppoetsen. Ook al zijn ze misschien niet allemaal direct bruikbaar, ze kunnen in ieder geval dienen als inspiratiebron voor de gebedspraktijk in de 21e eeuw.”
Goudader
Hij kreeg ’s middags bijval van L. van der Tang (Gereformeerde Gemeenten in Nederland), die er de vinger bij legde dat deze gebeden nauwelijks bekend zijn. „Het komt niet doordat we geleerd hebben beter te bidden. Het is goed om er opnieuw kennis van te nemen en ze te gebruiken, ten minste voor onszelf.”
Van der Tang was een van de zeven vertegenwoordigers van een kerk die het boek uit handen van dr. mr. Klaas-Willem de Jong in ontvangst namen. De anderen waren ds. O. Reitsma (Protestantse Kerk in Nederland), drs. P.J. Vergunst (Gereformeerde Bond), ds. P.D.J. Buijs (Christelijke Gereformeerde Kerken), J.A. Oppeneer (Nederlandse Gereformeerde Kerken), dr. H. Brons (Gereformeerde Gemeenten) en drs. A. Kort (Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland). Daarna waren er exemplaren voor vertegenwoordigers van diverse universiteiten.
Ds. Buijs noemde de Liturgie een „goudader”. Hij vindt het een „gemis” dat de kennis van deze formulieren in de kerken minder wordt en pleit ervoor dat „deze goudmijn door de kerken geëxploiteerd wordt en in pasmunt voor deze tijd wordt uitgedeeld”.
Dr.mr. K.W. de Jong spreekt tijdens de boekpresentatie, zaterdagmiddag in de Janskerk in Utrecht. beeld Erik Kottier
De ”feestelijke boekpresentatie” vond plaats in de Janskerk in Utrecht. beeld Erik Kottier
De ”feestelijke boekpresentatie” vond plaats in de Janskerk in Utrecht. Op de voorste rij v.l.n.r. Sam Zwemer MA, dr. Jaco van der Knijff, Anne Lorein MA, prof. dr. Erik de Boer, dr. mr. Klaas-Willem de Jong, J.A. Oppeneer, L. van der Tang en ds. A. Kort. beeld Erik Kottier
De ”feestelijke boekpresentatie” vond plaats in de Janskerk in Utrecht. Op de voorste rij v.l.n.r. ds. H. Brons, prof. dr. Hans Schaeffer, prof. dr. Marcel Barnard, drs. Willemien van Dijk, dr. Oane Reitsma, prof. dr. W. van Vlastuin, prof. dr. M.J. Kater, ds. P.D.J. Buijs en drs. P.J. Vergunst. beeld Erik Kottier
Uitgever Thys Verloren (l.) overhandigt het boek ”De Nederlandse gereformeerde Liturgie 1566-1639. De teksten en hun dynamiek” aan dr.mr. Klaas-Willem de Jong. beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan prof. dr. Marcel Barnard (PThU). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan drs. Willemien van Dijk (VU Amsterdam). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan prof. dr. Hans Schaeffer (TUU). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan prof. dr. M.J. Kater (TUA). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan prof. dr. W. van Vlastuin (HHS). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan dr. Oane Reitsma (PKN). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan drs. P.J. Vergunst (Gereformeerde Bond). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan J.A. Oppeneer (NGK). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan ds. P.D.J. Buijs (CGK). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan ds. H. Brons (GG). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan Laurens van der Tang (GGiN). beeld Erik Kottier
Dr.mr. K.W. de Jong (r.) overhandigt het boek aan ds. A. Kort (OGGiN). beeld Erik Kottier
De ”feestelijke boekpresentatie” vond plaats in de Janskerk in Utrecht. beeld Erik Kottier
De ”feestelijke boekpresentatie” vond plaats in de Janskerk in Utrecht. beeld Erik KottierZiekentroost
Eerder op de dag had prof. dr. Erik de Boer (TUU) tijdens het symposium aandacht gevraagd voor de Ziekentroost, een boekje dat wel achter in het psalmboek is opgenomen, maar niet bij de Liturgie hoort. Toen hij 7 jaar was, zo vertelde hij, kreeg hij een eigen Bijbel. Zijn oog viel tijdens de diensten vaak op „de blaadjes achterin met de Ziekentroost. Ik heb er veel in gelezen. Het geschrift heeft mij voor mijn leven gevormd.”
„Ik heb veel gelezen in de Ziekentroost; het geschrift heeft mij voor mijn leven gevormd” - Prof. dr. Erik de Boer, hoogleraar kerkgeschiedenis TUU
Hij liet zien dat de Liturgie veel weg heeft van de Missale Romanum, de Liturgie in de Rooms-Katholieke Kerk. Daarin komen zeven onderwerpen aan de orde: doopsel, vormsel, mis, huwelijk, priesterwijding, biecht en heilig oliesel. Volgens hem corresponderen daarmee in de gereformeerde Liturgie doop, belijdenis, avondmaal, huwelijk, bevestiging in het ambt, tucht en ziekentroost. „Niet alleen doop en avondmaal, maar de hele zielszorg, alles in leven en sterven, vroeg tijdens de Reformatie om vernieuwing.”
Prof. De Boer ziet graag dat de Ziekentroost een plek krijgt in het project. Prof. Moehn reageerde met de opmerking dat dit boekje zo mogelijk wordt meegenomen in het onderzoek.
Prof. Moehn merkte op dat het gepresenteerde boek een tussenbalans is van de stand van zaken op dit moment. Hij vroeg zich af wat er gebeurt met de bestaande teksten achter in de psalmboekjes, van de Gereformeerde Bijbelstichting en van Jongbloed.
Bij het samenstellen daarvan, zei hij, is uitgegaan van een negentiende-eeuwse uitgave die is gebaseerd op een uitgave van 1611, aangevuld met aanpassingen die vermoedelijk door de Synode van Dordrecht van 1618-1619 zijn gewild, terwijl de laatste aanpassingen van de Liturgie dateren van 1639.
