Papierscheppen uit een houten kuip die met papierpulp is gevuld: Erik Nijhoff wil het aan het einde van de rondleiding wel proberen. Met een schepraam haalt hij een laag pulp naar boven. Om het water uit het papier-in-wording te persen drukt hij een watermerkblok stevig aan.

Met andere leden van de regio Arnhem-Apeldoorn van Voeks, de vereniging van gepensioneerden van Shell, laat Nijhoff zich in De Middelste Molen informeren over het oude papiermakersambacht. Dit uitstapje heeft hij georganiseerd. „Iedere maand heeft onze regio een activiteit, meestal een excursie of een lezing. Een aantal van ons heeft een technische achtergrond. Dingen die bewegen spreken aan. Een papierfabriek die op stoom werkt, is dan leuk. Binnen Shell heb ik ook altijd met stoom gewerkt.”

Niet veranderd

De eerste woensdag van de maand is het vandaag, bij De Middelste Molen de vaste maandelijkse productiedag waarop bezoekers het ambacht van het papiermaken in volle  glorie kunnen aanschouwen. Veel is er niet veranderd met decennia geleden, zegt coördinator Ton Nieuwland van De Middelste Molen. „Het productieproces bij een moderne fabriek als Parenco in Renkum is in wezen nog hetzefde als in 1900, toen op deze plek voor het eerst machinaal papier werd gemaakt met een zeef, pulp en veel water. Alleen heeft Parenco veel hogere snelheden en andere breedtes. Wij draaien 3 meter papier per minuut; een productiedag is bij ons goed voor 80 kilo papier. Parenco haalt wel 1200 meter per minuut.”

Wij draaien 3 meter papier per minuut; een productiedag is bij ons goed voor 80 kilo papier

Nieuwland is een van de ruim vijftig vrijwilligers van De Middelste Molen. „Elke molen heeft een molenaar, dus ben ik als coördinator officieel de molenaar. Dat is hier maar betrekkelijk, want we zijn meer papiermaker dan molenaar.”

De Middelste Molen is de enige papierfabriek in Nederland die nog produceert met waterkracht en stoom en die in oude staat bewaard is gebleven. „We zijn uniek”, bevestigt Nieuwland, „samen met De Schoolmeester in Zaandam, die met windkracht werkt. Zonder wind kunnen zij geen papier maken. De Middelste Molen is begonnen met een waterrad. Daarvan zijn we sinds het stoomtijdperk niet meer afhankelijk. Maar voordat er papier gemaakt kan worden, moet de fabriek wel op stoom komen. In een hoek staat de originele ketel, die werd gestookt met kolen. Nu brengen we in een gasgestookte ketel 4000 liter water aan de kook. Erg rendabel is dat niet: de ketel is eigenlijk te groot, maar we moeten het ermee doen. Een dagje stoom maken kost ons 300 kuub gas. Reken maar uit met de huidige prijzen. Over de 500 euro. Vandaar dat we het bij één productiedag per maand houden.”

De Middelste Molen is vaker geopend, elke woensdag tot en met zaterdag en van 1 april tot 1 november bovendien elke dinsdag. Er zijn dan ook rondleidingen. „Zelf vind ik de fabriek zeker zo mooi als die stilligt”, merkt Fred Horst, één van de gidsen vandaag, op. „Dan kunnen bezoekers namelijk overal rondlopen en veel dichter bij de machines komen. Om veiligheidsredenen laten we dat op productiedagen niet toe. Kom eens terug als de fabriek niet draait, is mijn advies.”

Lompen

Belangstelling voor de papierfabriek is er zeker. Nieuwland: „In 2019 hadden we 10.000 bezoekers. Door corona is de aanloop een stuk verminderd. Nu zitten we op zo’n 7000 bezoekers per jaar.” De molenaar begrijpt de interesse. „Papier is overal om ons heen: een velletje kladpapier, de dagelijkse krant, een schoenendoos, maar ook melk- en sappakken, toiletpapier. Toch weet niet iedereen hoe die artikelen precies worden gemaakt.”

Gids Horst legt het uit aan de Voeksgroep. Voordat de groep naar de ratelende en bonkende machines in de fabriek loopt, neemt hij in de ontvangstruimte de basisbeginselen van het papiermaken door. „Jullie weten het mogelijk nog beter dan ik. Toen ik klein was, reed er een man op een bakfiets door het dorp. „Vodden, ouwe todden”, riep hij. Hij haalde oude broeken, oude lakens op, die hij verkocht aan de molenaars van de papierfabrieken. Vroeger werd papier immers vervaardigd van lompen. Tegenwoordig worden die bijna niet meer verwerkt. Veel kleding is nu van kunststof gemaakt en die is niet geschikt voor de productie van papier. Grondstoffen zijn nu onder meer natuurlijke vezels van pure katoen en linnen en cellulose van naaldhout.”

Nieuws in beeld

Papierfabriek De Middelste Molen in Loenen. beeld RD, Anton Dommerholt

Waterrad van De Middelste Molen in Loenen. beeld RD, Anton Dommerholt

De Middelste Molen in Loenen bestaat sinds 1622. beeld RD, Anton Dommerholt

Die grondstoffen, zo laat Horst in de fabriek van een afstandje zien, worden met molenstenen en hamers verpulverd en vermalen. De pulp die overblijft, wordt in een grote roerkuip gestort en via een kettingpomp op een langzeefmachine uitgeperst. Aan het einde van de lijn wordt het nog natte papier afgesneden tot losse vellen, die met de hand op draaiende stoomdroogcylinders worden gelegd.

Geldsnippers

Na een kijkje bij de ketel loopt rondleider Horst met zijn gasten langs het oude waterrad, buiten bij de beek, naar de opslagschuur, waar de papiervoorraad van De Middelste Molen ligt. Kunstenaars van over de hele wereld gebruiken papier uit Loenen voor hun schilderijen of andere objecten, vertelt de gids. „We kunnen aquarel-, ets- en gewoon papier maken in diverse samenstellingen, maten, tinten en gewichten. Ook Japanse haikuschrijvers weten ons papier te waarderen.”

Tijdens het productieproces kan de papierpulp met van alles vermengd worden. „Geldsnippers, tabak, rietpluimen, sinaasappelschillen, olifantenpoep, gras, zaad, bedenkt u het maar”, aldus Horst. Voor een sterrenrestaurant is ooit een menukaart van papier met daarin met verse kruiden gemaakt; aspergerestaurants vroegen een poos geleden om menukaarten waarin aspergevezels waren verwerkt.

Voor een restaurant maakten we een menukaart van papier met daarin verse kruiden

Maalbak

Aanvezelpapier, onmisbaar voor de restauratie van kunsthistorische prenten, etsen en tekeningen en oude archieven, boeken en tijdschriften, is een opmerkelijk product van De Middelste Molen. Grote restauratieateliers in Nederland zijn daarvoor klant van de Loenense fabriek. “De moderne papierindustrie kan dat papier niet leveren. In onze maalbak is het wel mogelijk de papierpulp op precies dezelfde manier samen te stellen als het materiaal van het beschadigde object. Het is wel monnikenwerk”, zegt Nieuwland. “Je bent even bezig om op de juiste tint van het papier te komen.”

En dan mogen de Voeks-leden, als ze dat willen, nog papierscheppen. Dat blijkt niet zo heel makkelijk te zijn, merkt Erik Nijhoff. „Haal je de zeef van onderen door het water, dan moet je hem goed horizontaal houden, anders loopt de pulp één kant op. Het is niet even erin dompelen en klaar.”

Als het water is weggelopen, wordt het papier op vilt gelegd, geperst en opgehangen om te drogen. Dat gaat vandaag te lang duren. Nijhoff krijgt daarom een ander, reeds gedroogd stuk papier als souvenir mee naar huis. „Met hetzelfde watermerkmotiefje: Nijntje. Dat had ik uitgekozen voor mijn kleindochter.”