Gülen, in 1941 geboren in een dorp in het noordoosten van Turkije, gold als een „islamitisch wonderkind”, schrijft Betsy Udink in haar boek ”Meisjes van Atatürk, zonen van de sultan”. Zo leerde hij op 5-jarige leeftijd de koran uit het hoofd. Na een theologische opleiding verwierf hij met zijn preken grote aanhang in Turkije. Hij huilde als hij vertelde over trieste gebeurtenissen uit het leven van de profeet Mohammed.

Als imam in Izmir bouwde Gülen in de jaren zestig een religieuze beweging op. Centraal stonden daarin de zogenaamde vuurtorens, woongemeenschappen waar studenten samen konden leren en leven. Conservatieve moslims waren ermee ingenomen, want zo werden hun zonen en dochters beschermd tegen de gevaren van de grote stad.

Seculiere Turken vonden de islamitische prediker reactionair en lachwekkend. Toen zijn beweging steeds groter werd, krabden ze zich echter achter de oren.

Geen windeieren

In de jaren tachtig opende Gülen, naast de vuurtorens, scholen. De militaire regering, in 1980 door een staatsgreep aan de macht gekomen, stimuleerde de islamitische beweging als tegenwicht tegen linkse krachten. Maar de strijdkrachten zagen in de Koude Oorlog hierin een gevaar.

Nadat het leger naar de kazernes terugkeerde, bleef Gülen met de regering samenwerken. Dat legde hem geen windeieren. De beweging opende scholen op de Balkan, in Afrika en in Zuid-Azië.

Seculiere politici wantrouwden de groeiende macht van de Gülenbeweging. In 1999 dook een geluidsopname op waarin Gülen zijn volgelingen maande niet over de seculiere maatschappij heen te walsen, maar voorzichtig de macht binnen de Turkse staat over te nemen.

„Jullie moeten de aderen van het systeem binnendringen zonder dat iemand zich van jullie bestaan bewust is, totdat je alle centra van de macht hebt bereikt”, sprak Gülen.

Hoogopgeleiden

Gülen nam de benen voordat de autoriteiten hem op konden pakken. Hij vertrok naar de Verenigde Staten, zogenaamd voor een medische behandeling.

Toen Erdogans AK-partij in 2002 de verkiezingen won, sloot die met de Gülenbeweging een informele coalitie.

„De AK-partij had geen kader, Gülen had dat wel”, zegt publicist en Turkijekenner Kaan Özgök. „Anders dan de AK-partij had Gülen hoogopgeleiden zoals juristen en politicologen in huis.”

De Gülenaanhangers hielpen de AK-partij de kemalisten, de aanhangers van een seculier Turkije, te verdrijven uit het leger, de justitie en het bestuur. In ruil daarvoor kregen aan Gülen verbonden firma’s riante opdrachten.

Staatsgreep

In de loop der jaren werden honderden kemalistische hoge militairen en kritische intellectuelen opgesloten om de macht van het establishment te breken. Gülen stelde steeds hier buiten te staan. Hij zei niet te streven naar invloed op de Turkse politiek

In 2013 stelden politici van de oppositie en journalisten dat een islamitische sekte de staat ondermijnde. Erdogan wilde daar niets van weten. In plaats daarvan verdween onderzoeksjournalist Ahmet Sik achter de tralies.

„Gülen wilde Erdogan van de troon stoten, omdat ze de macht niet konden delen” - Kaan Özgök, Turkijekenner

In 2013 ontstond er een breuk tussen Erdogan en Gülen. Aan het einde van dat jaar kwam een corruptieschandaal aan het licht waarbij getrouwen van Erdogan van hun bed werden gelicht. Openbare aanklagers legden ook Erdogan zelf het vuur na aan de schenen. Kaan: „Gülen wilde Erdogan van de troon stoten. De twee konden de macht niet delen, is mijn verklaring.”

Daarna volgde in 2016 de mislukte staatsgreep of zogenaamde staatsgreep. „Dat is nooit opgehelderd”, zegt Kaan. „Maar ik ben ervan overtuigd dat het ook hier gaat om het gevecht tussen Gülen en Erdogan.”

Nu de voorman is overleden, is het de vraag hoe het verder moet met de Gülenbeweging. Kaan: „Die sekte is een multinational die miljarden bezit. Zelf had Gülen geen kinderen, dus misschien wordt hij opgevolgd door iemand uit zijn entourage. Ik sluit ook niet uit dat zijn nalatenschap een prooi wordt van andere islamitische organisaties. Misschien wel van Erdogan.”