„De bewijzen voor het systematisch folteren van Oekraïners in Russische gevangenschap stapelen zich op. In bijna alle detentiecentra komt bovendien seksueel geweld voor”, verklaarde Erik Mose, de voorzitter van de Mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties, begin deze week.

De commissie kwam volgens Mose tot de conclusie „dat folteren door de Russische autoriteiten als een normale en acceptabele praktijk wordt ingezet”. De commissie beschikt over bewijzen dat Russische staatsdiensten voor dergelijke mishandelingen gecoördineerd worden ingezet.

Een maand eerder zei Danielle Bell, VN-rapporteur in Oekraïne, na een bezoek aan detentiecentra in Rusland dat „dit het ergste is wat ik in mijn twintigjarige loopbaan bij de VN heb gezien”. En: „Het martelen van Oekraïense krijgsgevangenen is zonder meer een oorlogsmisdaad.”

Kikkervisjes

De bevindingen van de VN komen overeen met verhalen die westerse media optekenden uit de mond van Oekraïners die door een krijgsgevangenenruil weer vrij zijn. De Britse omroep BBC sprak vorig jaar augustus met een aantal van hen. Ze vertelden over lichamelijke en psychische mishandelingen door veiligheidsagenten en bewakers in de gevangenis van de Russische stad Taganrog. Herhaaldelijk werden ze geslagen op de plek waar de nieren zitten. Voortdurend werden ze geïntimideerd en kregen ze te weinig te eten. Aan medische verzorging hoefden ze niet te denken.

Bij hun aankomst werden ze door een officier begroet: „Hallo, jongens. Weten jullie waar jullie zijn? Jullie zullen tot het einde van jullie leven hier wegrotten.”

Toen de Oekraïners naar de gevangenis liepen, stonden Russische bewakers langs de kant met stokken en staven om hen klappen uit te delen. In een barak die voor 120 mannen was gebouwd, werden 650 gevangenen geborgen. De drie toiletten –„gaten in de grond”– liepen voortdurend over en moesten ze met emmers legen. In het drinkwater zwommen kikkervisjes.

Voedsel was er niet genoeg en de tijd om te eten was kort: ’s middags anderhalve minuut, ’s ochtends en ’s avonds één minuut. Het voedsel was gloeiend heet. Dus hadden gevangenen de keus: honger lijden of de slokdarm verbranden.

Volgens psychologen „is iemand na Russische gevangenschap een ander mens” – als die nog leeft, want de laatste tijd duiken er video’s op van gevangen Oekraïense militairen die zich hebben overgegeven en vervolgens in koelen bloede worden vermoord.

De praktijken staan mijlenver af van de Conventies van Genève, die de rechtsregels bepalen tijdens een gewapend conflict. De derde Geneefse Conventie verplicht strijdende partijen gevangengenomen militairen menselijk te behandelen. Ze moeten een net onderkomen krijgen en goed worden verzorgd.

Ruilen

Oekraïners mishandelen eveneens Russische krijgsgevangenen. Dat gebeurt vooral in de eerste uren nadat die zijn opgepakt. Rusland staat het martelen en doden van gevangenen echter systematisch toe.

Kyiv probeert de laatste weken steeds vaker Moskou zover te krijgen om Oekraïense militairen vrij te laten. Dat gebeurt mondjesmaat en het ruilen is een tegen een.

De Russische president Vladimir Poetin sprak afgelopen zomer over 6500 Oekraïense gevangenen tegenover 1350 Russen. Dat verschil komt vooral door de Russische successen in de eerste oorlogsmaanden. Alleen al in Marioepol moesten in 2022 niet minder dan 2400 Oekraïense soldaten zich overgeven. Gezien dit verschil zal het Kremlin niet alle Oekraïense krijgsgevangenen laten gaan.

Bellen

Op 14 september kwam de Oekraïner Juri Gultsjuk na tweeënhalf jaar gevangenschap vrij. Gultsjuk had een talenknobbel en studeerde Chinees. Bij zijn vrijlating bleek hij niet meer te spreken. „Wat hebben de Russen met mijn zoon gedaan?” vraagt zijn moeder zich af.

Oekraïne staat machteloos tegenover de slinkse Russische praktijken. Het Kremlin ligt echter niet wakker van VN-rapporten waarin de gruweldaden worden uitgemeten.

Anderhalve week terug besloot Kyiv dat Russische krijgsgevangenen niet meer met hun familie mogen bellen. De stap volgde na een petitie van Oekraïners wier mannen en zonen in Rusland opgesloten zitten. Dat die nog leven hebben ze van het Rode Kruis vernomen. Een brief of telefoontje van dierbaren hebben ze nooit gekregen.