Wat vast stond, begint zomaar te wankelen, hoe fundamenteel het ook leek, ook in het Westen. De vreedzame overdracht van de macht in een democratie: blijft die nog? De Europese rechtsorde? Het machtsevenwicht in de wereld?

En wat dichter bij huis, in Nederland: wat kan de rechtvaardige doen? Kun je de overheid nog vertrouwen als je huis schade oploopt door bevingen en de fundamenten letterlijk worden omgestoten? Betrouwbaar en behoorlijk bestuur is van onschatbare waarde, maar nu worden ingrijpende maatregelen plots teruggedraaid en weten gemeenten en provincies, boeren en burgers niet meer waar ze aan toe zijn. Het is fundamenteel dat beleid gebaseerd is op feiten en deugdelijke overwegingen, niet op drijfzand van wensen en verlangens. Wat kun je doen als die fundamenten omver worden gehaald?

Wat kan de rechtvaardige doen als de grond onder fatsoenlijk samenleven wegzinkt? Mensen worden bedreigd, enkel omdat ze zich voor de publieke zaak inzetten. Degene die anders is, anders doet of anders denkt dan jijzelf, de politieke of maatschappelijke tegenstander, wordt gemakkelijk de vijand. Fundamenteel was altijd dat we de ander ten goede hielden: dat de ander iets anders vindt dan ikzelf maakt de ander nog niet slecht. Sterker nog, de overtuiging dat de ander wel eens gelijk zou kunnen hebben, is de vooronderstelling van elke zinvolle dialoog. Maar is die er nog?

In Nederland

En dan leven wij nog in Nederland. Je zult maar leven in een land waar geweld de toon aangeeft, het recht van de sterkste geldt, corruptie welig tiert en een voortdurende dreiging je leven verstikt. Al vraag je je af hoe ver we daar nog vandaan zijn met de toenemende ondermijning van de Nederlandse rechtsstaat door criminelen, toch zullen de meesten van ons blij zijn in dit land te leven. Elders is het vaak erger.

Tegelijkertijd maakt dat relatieve het ook ingewikkeld. Omdat het altijd nog erger kan, valt erover te discussiëren of het nu zo erg is dat specifiek deze fundamenten worden omgestoten. Is het wel zo dramatisch bij ons of valt het wel mee? Dat is het lastige: het gaat geleidelijk en soms wordt het gemaskeerd. We spreken van een partij, ook al heeft één man het absoluut voor het zeggen. Dat is toch fundamenteel ondemocratisch?

Voor je het weet, klinken ook oproepen tot degelijke democratie, goed bestuur en een betrouwbare overheid hol. Ze roepen de vraag op: maak je die grote woorden zelf in de praktijk wel waar?

Vluchten?

Het gaat in Psalm 11 over de rechtvaardige, maar wie zal durven zeggen dat hij of zij dat is? De beschuldiging van schijnheiligheid of in ieder geval van ”whataboutism” (kritiek pareren door te suggereren dat de criticus net zo goed te bekritiseren valt) ligt voor de hand: je maakt je druk over dit ene thema, waarom niet over dat andere? Je meet met twee maten!

Wie kan dat volhouden? Je ziel zuiver en je handen schoon houden zat er al nooit in en al helemaal niet als de fundamenten omver worden gehaald. Compleet rechtvaardig blijven lukt geen mens. Wie nooit een compromis wil sluiten, geen water bij de wijn van zijn principes wil doen, blijft met lege handen staan, terwijl anderen het initiatief pakken.

Vluchten is dan een logische reactie. Ze zoeken het maar uit, ik doe mijn eigen ding wel. Ik richt me op mijn eigen loopbaan, mik op mijn eigen kansen. Zo’n blikvernauwing zie je vaak in situaties van gevaar. En wat is het verdrietig dat veel politici en bestuurders ook in ons land worden bedreigd, wat moedig als ze toch hun werk blijven doen, in dienst van het geheel.

Maar ook als christen kun je je afvragen of vluchten niet beter is: kun je in politiek en openbaar bestuur het goede doen of daaraan bijdragen als de grond onder alles wegzinkt?

Beeldend zeggen de omstanders tegen de dichter van Psalm 11: Vlucht toch als een vogel weg naar de bergen! Daar ben je veilig tegenover de onrechtvaardigen die hun boog spannen. De pijl ligt al op de pees. Wegwezen voordat hij je raakt!

Toch vlucht de dichter niet naar een schuilplaats in de bergen. Hij hééft namelijk al een schuilplaats: „Ik heb tot de HEERE de toevlucht genomen.” Hij troont, zo schetst de psalm, in zijn heilig paleis, op zijn hemelse troon, en Hij keurt nauwlettend de mensen, om onrechtvaardigen te bestraffen en rechtvaardigen te belonen.

Nietzsche

Dat klinkt rijkelijk naïef. Wie goed doet, goed ontmoet en boontje komt om zijn loontje. Een God daarboven die bonussen en straffen uitdeelt: bestaat die wel?

Nietzsche heeft in een befaamd geworden uitspraak gezegd dat God dood is en dat wij Hem hebben gedood. Niet iedereen heeft direct begrepen hoe Nietzsche daaraan geleden heeft, omdat de dood van deze God, de God van de metafysica, betekende dat de horizon werd uitgewist, de fundamenten omver werden gehaald. Nietzsche heeft gezien dat het nihilisme zich aandiende: de werkelijkheid zoals die nu zichtbaar is, is de enige werkelijkheid. Er is geen ware wereld achter deze zichtbare wereld en een bevredigende afsluiting van de geschiedenis is niet te verwachten. De wereld heeft geen doel en geen zin, en Nietzsche heeft ermee geworsteld dat te aanvaarden.

Strijd om de macht

Waar God niet meer is, ontstaat een domino-effect en moeten ook waarheid, logica en taal ten prooi vallen aan de moderne kritiek die God doodde. Waarom zou de waarheid beter zijn dan de leugen? Trouwens: wat is waarheid en wat is leugen als elke objectieve maatstaf ontbreekt? Als God dood is, blijft enkel de strijd nog over om wat als waarheid verkocht kan worden, in feite de strijd om de macht.

Vluchten, adviseren de omstanders. Vechten, dat is wat overblijft als God dood is. De dichter doet geen van beide. Niet vluchten, niet vechten, maar blijven vertrouwen, schuilen bij de eeuwige God.

Hopeloos naïef? Daarvoor werd Jezus al versleten, toen Hij niet de revolutie ontketende op het moment dat de gelegenheid zich voordeed, ook niet vluchtte toen de machthebbers Hem wilden grijpen. Hij ging de weg van vertrouwen. Als er één rechtvaardig was en dus Gods goedkeuring kon wegdragen, dan Hij. Toch verliep het oordeel anders. De psalm zegt dat de onrechtvaardigen storm drinken uit de beker die God hen aanreikt. Juist Jezus dronk de beker van het lijden, van deze storm van God, met het oog op de redding van mensen. Hij is erdoor gekomen. Dat is Pasen, de opstanding. De oprechte zal Gods gelaat aanschouwen – Hij heeft Gods gelaat aanschouwd toen Hij opstond uit de dood.

Toen de grond onder Jezus wegzonk, ontstond een nieuwe orde, met nieuwe fundamenten. God is niet alleen Degene die boven op zijn hemelse troon zit, maar ook Degene die de laagste van allen werd aan het kruis. God is niet de garant van de oude orde, degene die Nietzsche heeft doodverklaard, maar degene die een nieuwe orde schept, een nieuwe aarde, waar gerechtigheid woont.

Hoogste bestemming

Vertrouwen is beter nog dan vluchten of vechten. Misschien beter zo aangeduid: het is geen wegvluchten maar toevlucht vinden, vertrouwen dat je de strijd niet alleen hoeft te leveren. En al helemaal niet met geweld. De psalm zegt dat de levende God degenen haat die een liefde opvatten voor geweld – ”hamas” staat daar in het Hebreeuws. De Levende haat dat geweld en heeft de vrede lief.

Juist wie te lijden heeft onder hamas, onder zulk geweld, kan geneigd zijn extra hard terug te slaan, in te gaan op de provocatie. Voor je het weet is het oorlog en vind dan maar weer eens een uitweg. Maar God is niet dood, Hij leeft – en Hij is geen God van geweld maar van vrede.

De psalm schetst waar dat toe leidt: de oprechte zal zijn gelaat aanschouwen. Dat is het hoogst haalbare voor de rechtvaardige. God in het gezicht zien. Nu zegt de Schrift elders dat niemand God kan zien en in leven kan blijven. Toch wordt het hier beloofd. Het kan alleen omdat God genadig Zijn gelaat over de gelovigen laat lichten, zoals in de zegen uit het Oude Testament wordt beloofd: „Hij doe Zijn aangezicht over u lichten en geve u vrede.”

Later schrijft de apostel Johannes: „We zullen Hem zien zoals Hij is” (1 Johannes 3:2). En de latere theologie beschouwt de ”visio beatifica”, het zalige zien van God, als de hoogste bestemming van de mens.

Oprechtheid

Zo ver zijn we nog niet, we zijn de dreiging nog niet te boven. En in de dagelijkse praktijk kan het wel lijken of God dood is. Maar deze God, de Vader van Jezus Christus, leeft. Laten we niet vluchten, maar vertrouwend blijven zoeken naar het goede, tegen het geweld en tegen het onrecht.

De belofte geldt de oprechte. Oprechtheid is niet altijd waar mensen aan denken bij het politieke bedrijf. Bedoeld is: mens zijn uit één stuk. Wie zichzelf een beetje kent, weet: dat komt niet allereerst door ons karakter, maar door het karakter van God. De oprechte is degene die zich richt op het gelaat van God. Gods gelaat aanschouwen begint vandaag bij het gelaat van de ander. Bij een politiek die de ander niet ontmenselijkt, niet tot een geval of probleem maakt, maar die werkelijk menselijk is. De ander blijkt geen nummer te zijn, maar mijn naaste.

In een wereld waarin horizonnen worden uitgewist en het kil dreigt te worden, is het perspectief op de levende God des te meer nodig. Beloofd wordt niet dat de oprechte applaus en waardering krijgt of dat alle voornemens waar worden. De oprechte zal Gods gelaat aanschouwen – laat die belofte genoeg zijn.

De auteur is hoogleraar dogmatiek aan de Protestante Theologische Universiteit. Dit artikel omvat de lezing die hij op 10 september hield tijdens de Kroonbede in de Waalse Kerk in Den Haag, met als thema ”Is God dood?!”.