Huishoudelijk afval, visnetten en landbouwplastic komen via het Van Harinxmakanaal bij de Harlingse zeehaven in de Waddenzee terecht. „We zien vaak piepschuim uit de bouw; soms ook wel heel rare dingen, zoals complete surfplanken”, vertelt Francis Zoet, bedenker en directeur van The Great Bubbel Barrier bij Harlingen.

Het plastic vormt een ernstige bedreiging voor het leven in de Waddenzee. In het kwetsbare natuurgebied leven talloze planten en dieren. Daaronder zijn bedreigde soorten, zoals de grutto, de strandplevier en de bruinvis. Deze dieren lopen ernstige gezondheidsrisico’s door het plastic.

„Ze kunnen verstrikt raken in de netten, en zich daardoor bezeren of zelfs doodgaan. Ze eten ervan, en kunnen daardoor ook het loodje leggen. Het gebeurt geregeld dat hun maag zich langzaam vult met grotere en kleinere stukjes plastic. Daardoor blijft er geen plaats meer over voor eten.”

„Microplastics bevinden zich in alle delen van het menselijk lichaam” - Francis Zoet, directeur The Great Bubble Barrier

Daarnaast komen via plastic weekmakers, kleurstoffen en andere giftige stoffen het lichaam binnen, vervolgt Zoet. „Ze komen inmiddels in de hele voedselketen terug. Microplastics bevinden zich inmiddels in alle delen van het menselijk lichaam: van de placenta tot moedermelk, en van het embryohart tot de mannelijke zaadballen.”

Het proces van plasticverspreiding moet een halt worden toegeroepen. „Hoe minder groot plastic naar de Waddenzee spoelt, hoe minder er afbreekt in kleine stukjes. Maar we zijn helaas al op een punt terechtgekomen dat het inmiddels overal te vinden is. Dat is dramatisch.”

Uitvinder

In Harlingen zijn zo’n dertig inwoners wekelijks op pad om zwerfafval in de buurt op te ruimen. Om te voorkomen dat het afval uiteindelijk in de Waddenzee belandt.

Zij krijgen nu de hulp van het Bubble Barrier-systeem in het Van Harinxmakanaal. Zoet bedacht samen met twee Nederlandse zeilers en een Duitse uitvinder een scherm van luchtbellen, dat sinds ruim een maand operationeel is in Harlingen. Het bellenscherm ontstaat door lucht door een geperforeerde buis op de bodem van het kanaal te pompen. „Het plastic dat in het water belandt, houden we daarmee tegen.”

Een groot deel van het onderzoek voerde haar bedrijf uit in het laboratorium en vervolgens in de IJssel. „Daarbij hebben we gefocust op de hoeveelheid lucht die nodig is om het plastic effectief tegen te houden. Met zo weinig mogelijk lucht en energie willen we zo veel mogelijk plastic tegenhouden”, legt Zoet uit.

„Met zo weinig mogelijk lucht en energie willen we zo veel mogelijk plastic tegenhouden” - Francis Zoet, directeur The Great Bubble Barrier

„We hebben de Bubble Barrier Harlingen ontworpen voor de meest voorkomende stroomsnelheden in het Van Harinxmakanaal, ook als er wordt gespuid. Hoe zwaarder het object en hoe sterker de stroming, hoe eerder het door het bellenscherm heen kan breken.”

De meeste kracht heeft het scherm aan de bovenkant. Daar zitten de grootste luchtbellen. Met haar handen beeldt ze uit dat de bubbels naar boven toe V-vormig uitwaaieren. „Hoe verder de bellen zich omhoog bewegen, hoe groter ze ook worden. Dat komt doordat de waterdruk afneemt naarmate de bellen zich naar het wateroppervlak bewegen.”

Met al deze factoren hebben de ontwerpers rekening moeten houden. Daar kwam een optimum uit waarbij gemiddeld 86 procent van alle plastic groter dan 1 millimeter wordt opgevangen.

Het buizenstelsel dat het bellenscherm in het Van Harinxmakanaal maakt, ligt op zo’n 4,5 meter diepte. Het scherm is diagonaal op de stroomrichting geplaatst. Zodra een plasticdeeltje het bellenscherm tegenkomt, blijft het ervoor hangen. Het wordt via de natuurlijke stroming van het kanaal en het bellenscherm naar het opvangsysteem aan de zijkant van het kanaal geleid.

Tachtig vuilniszakken

Hoeveel plastic jaarlijks bij Harlingen zal worden opgevangen, weet Zoet nog niet. Vergelijkbare systemen bevinden zich inmiddels in het Westerdok bij Amsterdam en bij de haven van Katwijk. „Plasticinzamelaar The Ocean Cleanup en onderzoeksbureau Deloitte hebben een inschatting gemaakt over de hoeveelheid die zich in deze waterweg zou moeten bevinden.”

In Amsterdam, het kleinste operationele systeem van The Great Bubble Barrier, verzamelt het systeem 80 kilogram plastic per maand. Dat zijn 15.500 stukjes gedroogd en gesorteerd plastic, ongeveer tachtig vuilniszakken vol. „Daar zit ook heel wat ander materiaal tussen, zoals takken. Maar dat registreren we niet.”

Het verzamelde plastic wordt nauwkeurig onderzocht, vervolgt Zoet. „We meten hoeveel we hebben opgevangen. En we proberen te achterhalen waar het vandaan komt. Daarmee kunnen we kijken hoe we de plasticverspreiding bij de bron kunnen aanpakken. Uiteindelijk is het immers ons doel dat er helemaal geen bubbelscherm meer nodig is. Ten slotte gaat al het onderzochte afval mee met de plasticinzameling van de gemeente Harlingen.”

Monsters

Een deel van het plastic groter dan 1 millimeter, zo’n 14 procent, belandt samen met de nog kleinere deeltjes alsnog in de Waddenzee. Om hoeveel van de kleinere deeltjes het gaat, is volgens Zoet lastig te onderzoeken. „Dat is een complex probleem. De enige mogelijkheid is dat je monsters neemt op de Waddenzee. Maar dan weet je nog niet hoeveel er via het Van Harinxmakanaal in het natuurgebied terechtkomt. De techniek om daarachter te komen, is momenteel nog in ontwikkeling.”

Hoeveel plasticvervuiling op de Waddenzee The Great Bubble Barrier bij Harlingen voorkomt, is nog niet bekend. Daarnaar doet de Wageningen Universiteit & Research (WUR) de komende tijd onderzoek. De resultaten hiervan komen in het najaar naar buiten.

„Zij gaan vooral kijken in en rondom Harlingen, langs het stroomgebied van het Van Harinxmakanaal, waar welke hoeveelheid plastic vandaan komt. Bijvoorbeeld in het havengebied hoeveel plastic er afkomstig is van de visserij, vanuit het havengebied zelf of uit de binnenstad.”

Zuurstofrijker

Het bubbelscherm kan ook nog positieve neveneffecten hebben op de natuur: het water wordt zuurstofrijker. „Met name de kleine bubbeltjes maken het water zuurstofrijker”, weet Zoet. „Het bellenscherm produceert die ook, vooral onder in de waterkolom. Uit onze eerste onderzoeken blijk dat het water inderdaad zuurstofrijker wordt. En dat is in het algemeen goed voor de waterkwaliteit.”

Hoe de vissen op het bellenscherm reageren, is ook onderwerp van onderzoek bij Harlingen. „Er loopt momenteel een studie van Adviesbureau ATKB uit Assen en de WUR naar de vismigratie van onder andere de paling. Dat ziet er in principe goed uit: de vis heeft er geen hinder van.”

Zoet verklaart dat er voor het onderzoek vis wordt gevangen en gemonitord, zowel voor als na de Bubble Barrier. „Vooral glasaal. In het najaar zal door de WUR onderzoek worden gedaan naar de uittrek van schieraal, de volwassen paling. Om er iets zinnigs over te zeggen moeten we toch echt nog even de definitieve resultaten afwachten.”

Kopje onder

De directeur krijgt ook geregeld de vraag of zwemmende vogels niet kopje onder gaan als ze boven het bellenscherm zwemmen. Ze kan er smakelijk om lachen. „Ja, die vraag krijgen we best wel vaak. Maar dat is een heel leuke voor de afdeling broodjeaapverhalen. Dus nee. We zien wel dat vogels en eenden graag een kijkje komen nemen bij de bubbels. En daar af en toe een stukje op ronddrijven. Het zal ze vast een leuke sensatie geven.”

De aanleg en de exploitatiekosten van de Bubble Barrier vallen over het geheel genomen mee. Precieze bedragen noemt Zoet niet, „maar ga ervan uit dat de aanleg globaal hetzelfde kost als een nieuwe vuilnisauto. Hoe breder de waterweg, hoe meer een bubbelscherm kost.”

Qua exploitatiekosten valt het ook mee, vervolgt ze. „Die bestaan uit de gebruikte energie om lucht door de geperforeerde buizen te blazen. En een klein beetje voor het onderhoud. Dat valt heel erg mee, en dat wordt in Harlingen grotendeels gefinancierd door het Waddenfonds.”

Het Waddenfonds zet zich in voor het beschermen van de Waddenzee. De provincies die aan de Waddenzee grenzen, vullen het Waddenfonds. Dat heeft een specifieke pot voor het voorkomen van plasticvervuiling. De geldstroom voor het bubbelscherm komt dus vooral van de provinciale overheden.

Het Waddenfonds wordt uiteindelijk gefinancierd door alle provincies die grenzen aan de Waddenzee. De bijdragen komen vooral van de provinciale overheid; soms doen bedrijven vanuit maatschappelijke betrokkenheid ook donaties aan het fonds.

Bewustzijn

Behalve het hoofddoel, het voorkomen van plasticvervuiling in de Waddenzee, biedt The Great Bubble Barrier bij Harlingen nog meer kansen. „Het zou immers nog beter zijn als er helemaal geen plastic meer in het water terechtkomt. We proberen dan ook met onze projecten het bewustzijn rondom plasticvervuiling te vergroten”, stelt Zoet.

„We proberen met onze projecten het bewustzijn rondom plasticvervuiling te vergroten” - Francis Zoet, directeur The Great Bubble Barrier

Het bellenscherm helpt daaraan mee doordat het goed zichtbaar is. „We proberen het scherm eigenlijk ook altijd in een stedelijke omgeving te plaatsen. Zodat het ook gezien wordt door mensen, die er vervolgens over na kunnen denken. Het kan ook gemakkelijk worden bezocht door scholen of scoutings, voor bewustwording bij kinderen.”

Daarnaast constateert ze dat er nog heel wat hiaten zitten in de afstemming van het beleid tussen waterschappen, gemeenten, provincies en de Rijksoverheid. „The Great Bubble Barrier maakt nu de omvang van het plasticprobleem zichtbaar. Dat kan een eyeopener zijn voor de overheden om gezamenlijk beleid te maken en scherpere doelstellingen te formuleren. Om ten slotte de bronnen van de plasticvervuiling aan te pakken.”