Op de Nederlandse wegen maakten op 1 januari dit jaar iets meer dan 9 miljoen personenauto’s de dienst uit, blijkt uit cijfers van het CBS. Dat is 1,7 procent meer dan vorig jaar. Het wordt dus steeds drukker op de snelwegen. Files zijn daar een zichtbaar gevolg van. Onzichtbaar is wat er zich in de hoofden van al die automobilisten afspeelt. En dat is heel wat.

Voor bestuurders geeft een auto letterlijk vrijheid. Maar belangrijker: hij geeft ook een gevóél van vrijheid. „Het is een soort van tweede huis”, zegt Erwin Wijman, journalist en schrijver van drie sociaalpsychologische boeken over auto’s.

„De auto is een heel bepalend product voor mensen”, zegt Wijman. Hij heeft veel invloed, op hun bankrekening, maar ook sociaalpsychologisch. Hij bezorgt de bestuurder een bepaalde machtsfactor. „Dat is een belangrijk psychologisch aspect. Met de auto groei je als mens boven jezelf uit. Hij maakt je krachtiger en sneller, en geeft je autonomie. Daarom is het zo lastig om de auto op te geven. We hebben er heel veel voor over. We zijn er verslaafd aan”, zegt de journalist.

De auto is een verlengstuk van onszelf, schrijft Wijman in zijn boeken. Tegelijkertijd zien we andere auto’s niet als een verlengstuk van de ander. En dat heeft invloed op ons rijgedrag. In het verkeer is het ieder voor zich. Mensen gedragen zich in het blik anders dan erbuiten.

Maniakken

„Dat we verpakt zitten in een blikken doos is volgens psychologen een verklaring voor onze transformatie van aardige mensen naar maniakken”, schrijft Psychologie Magazine in 2019. In het blad legt psycholoog Ben Lewis-Evans uit dat anonimiteit onbeschoft gedrag in de hand werkt.

Dat werd halverwege de jaren 90 al zichtbaar door middel van een experiment. Onderzoekers lieten een auto een poosje stilstaan voor een groen stoplicht. Vervolgens keken ze hoe de bestuurders die in de auto’s erachter zaten, en dus moesten wachten, reageerden. De uitkomst: behoorlijk geïrriteerd. Mensen met een open dak –een cabriolet– toeterden minder vaak en lang dan mensen met een dichte auto. De mate van anonimiteit heeft dus invloed op het verkeersgedrag van mensen, concludeerden de onderzoekers.

Maar dat fenomeen van anonimiteit werkt ook andersom, zegt Lewis-Evans in Psychologie Magazine. „Andere mensen zijn voor de bestuurder ook anoniem. Daardoor ontmenselijken ze voor hen en behandelen ze die met minder respect dan ze zouden doen als ze diegenen als mensen zouden beschouwen. Daarom hebben mensen het in de auto ook over „andere auto’s” in plaats van „andere bestuurders”. En het is lastiger om met blikken auto’s fatsoenlijk om te gaan dan met bestuurders van vlees en bloed.”

Antropomorfiseren

Waar mensen in het verkeer elkaar ontmenselijken, vermenselijken we de áúto’s juist. „Antropomorfiseren heet dat”, zegt Wijman. „Net zoals we in wolken figuren zien of in een huis een gezicht. Auto’s hebben dat ook. Die hebben een gezicht, heupen en een kont. Neem een Audi, BMW of Mercedes. De grille en koplampen van die dure auto’s zijn vaak zo ontworpen dat je eerder voor hen opzijgaat als je er eentje in je spiegels ziet opdoemen, dan voor een Daihatsu of Fiat 500.”

De ‘gezichten’ van bijvoorbeeld een BMW, Audi en Mercedes kijken niet voor niets vaak boos en gemeen. Volgens Wijman is dat ook de bedoeling van de automerken. „Het uiterlijk moet het karakter van het merk weerspiegelen.”

Fabrikanten willen dat mensen een associatie bij het merk hebben. Het ontwerp van de auto moet daar mede voor zorgen. Maar de bestuurders zelf hebben ook die associatie bij het merk waarin ze rijden. In het verkeer gedragen ze zich daarnaar. Uit een Fins onderzoek uit 2020 blijkt dat egocentrische, koppige, onaangename en niet-empathische mannen vaak een statusauto met een boos kijkend gezicht bezitten. „Het zijn mensen die zichzelf vaak superieur vinden en dat graag aan anderen willen laten zien”, zegt hoogleraar sociale psychologie Jan-Erik Lönnqvist in het onderzoek.

En ongeveer hetzelfde geldt voor grote auto’s die veel herrie maken. In 2023 publiceerde de Canadese universiteit van Western Ontario een onderzoek waarin staat dat vooral mannen die een luidruchtige auto wensen, vaker een psychopathische en sadistische persoonlijkheid hebben.

„We zouden kunnen zeggen dat iemand in een grote auto automatisch anders rijdt”, zegt Wijman. „Dat hij of zij bevangen wordt door het King of the Road-idee. Maar wat we niet moeten vergeten is dat iemand zelf kiest voor een bepaalde auto. En de keuze van de auto hangt af van wie je bent.”

Jaloezie

Wijman legt die autokeuze uit aan de hand van het DISC-model. Die afkorting staat voor dominant, invloed, stabiel en consciëntieus. Dit zijn vier persoonlijkheidsstijlen die zijn in te delen in de kleuren rood, geel, groen en blauw. „Mensen zijn qua gedragsstijl in te delen bij die kleuren. Maar auto’s ook. Mensen die overwegend een rode persoonlijkheidsstijl hebben, zijn dominant en assertief. Zij zullen eerder kiezen voor een BMW of Mercedes, die qua stijl ook rood zijn. Gele mensen zijn enthousiast en energiek; ze hebben een verhaal te vertellen. Zij zullen eerder in een Fiat 500 of een kleinere elektrische auto rijden.”

Auto’s hebben een uitgesproken plek op de sociale ladder, zowel in de maatschappij als op de weg. Wijman legt uit dat dure auto’s als Audi’s en Mercedessen jaloezie opwekken bij mensen die zo’n bak niet kunnen kopen. „Die bestuurders rijden over het algemeen ook harder. Je wordt door hen ook vaker ingehaald dan door een goedkopere auto. Mensen die in dure auto’s rijden, achten zichzelf belangrijker en vinden daarom dat ze meer mogen. Dat zorgt voor scheve gezichten bij minderbedeelde automobilisten.”

Volgens Wijman letten mensen ook meer op zulke patserbakken. „Die dure en grote auto’s zijn gemarkeerd, ze vallen op. En je ziet ze ook eerder, omdat je al een hekel hebt aan die auto’s, of aan de rijstijl van de bestuurder ervan. Dat is het psychologische effect van het bevestigen van vooroordelen: je ziet wat je verwacht te zien. Je verwacht een aso in een patserbak, dus dan zie je die ook snel.”

Maar de beeldvorming berust niet slechts op vooroordelen. Ook uit onderzoeken blijkt dat auto’s van merken als Audi, BMW en Mercedes vaker de wet overtreden. In 2022 bleek uit een Duits onderzoek dat de top tien modellen die dat jaar de meeste verkeersboetes kregen, voornamelijk patserbakken waren. Wijman grapt daarom dat bij de aankoopprijs van Audi’s en Mercedessen een heffing ingevoerd zou moeten worden. „Dan zijn de eerste vijf verkeersboetes al betaald.”