Is de zogenoemde grote Jesajarol die in Qumran werd gevonden, geschreven door één of twee schrijvers? Onderzoeker dr. Maruf Dhali kwam erachter met behulp van kunstmatige intelligentie. „Ons AI-model is net een tijdmachine.”
Het was een van de grootste archeologische ontdekkingen van de twintigste eeuw. Bij de ruïnes van Qumran , een plaats op de Westelijke Jordaanoever aan de noordwestkust van de Dode Zee, werden in 1947 zeven manuscripten gevonden. Een herdersjongen volgde een weggelopen geit een grot in, zo luidt het verhaal. Daar stonden zeven grote aardewerken kruiken met daarin leren boekrollen, in linnen gewikkeld. De boekrollen waren deels vergaan, maar grotendeels nog te lezen. In elf andere grotten ontdekten bedoeïenen en archeologen daarna nog meer manuscripten.
De vondst deed veel stof opwaaien. De rollen wierpen nieuw licht op de Joodse cultuur in de dagen van Jezus en op de oorsprong en samenstelling van de Bijbel.
Millimeterwerk
Dr. Maruf Dhali, afkomstig uit Bangladesh, werkt aan het Qumran Instituut aan de Rijksuniversiteit Groningen en doet al jaren onderzoek naar deze Dode Zeerollen. Een mammoetklus. Want hoewel de rollen zijn ingescand en gedigitaliseerd, zijn fragmenten ervan vaak zo verouderd en beschadigd dat het handschrift moeilijk leesbaar is.
Voor zijn promotieonderzoek , dat hij in januari afrondde met zijn doctoraat, bestudeerde Dhali de grote Jesajarol die in Qumran werd gevonden. Met zijn 7,5 meter een van de langste rollen. Wetenschappers gingen er tot dusver vanuit dat deze rol –overigens: het gaat hier niet om de oorspronkelijke tekst, maar om een kopie– vanwege het homogene handschrift was vervaardigd door één kopiist. Dhali stelde met behulp van AI vast dat het er waarschijnlijk twee zijn.
Voor zijn onderzoek ontwikkelde hij een AI-model, BiNet, waarmee hij alle karakters van het handschrift analyseerde. Computersoftware onderzocht onder andere de kromming van elk karakter en de afstand tussen de letters. Daaruit bleek dat er een verschil was tussen de eerste 27 kolommen en de tweede 27 van het handschrift. „Het gaat om twee schrijvers die zo gelijkend schrijven dat je met het blote oog geen verschil ziet. De een heeft net een andere kromming of helling van een letter dan de ander. Je hebt het dan echt over millimeterwerk.”
Op basis van deze vondst lijkt het erop dat de tweede schrijver het handschrift van de eerste zo nauwkeurig mogelijk probeerde te kopiëren, stelt Dhali. „Dat wijst op een schrijverscultuur met scholen waaraan werd gedoceerd. Mogelijk zijn de schrijvers opgeleid aan dezelfde school. Het kan om een docent en zijn leerling gaan, maar ook om een vader en zijn zoon.”
Doorzettingsvermogen
Zonder AI was deze ontdekking niet mogelijk geweest, stelt Dhali. „Een mens zou met een dergelijk onderzoek jaren bezig zijn. Het zou immens veel energie en doorzettingsvermogen vragen. Ook gaat het om zulke minuscule verschillen dat ze bijna niet zichtbaar zijn. Bovendien heeft een mens altijd zijn vooringenomenheid of veronderstelling. Daar heeft een AI-model geen last van. Dat neemt een beslissing puur op basis van cijfers.”
„Ons AI-model heeft in tegenstelling tot de mens geen last van vooringenomenheid” - Dr. Maruf Dhali, onderzoeker aan het Qumran Instituut in Groningen
Met behulp van AI ontwikkelde Dhali ook een programma waarmee hij vrij nauwkeurig de datering van Dode Zeerollen kon bepalen. Met behulp van koolstof onderzocht hij in het lab in Groningen dertig ongedateerde fragmenten. Daarna trainde hij AI om de rest van de rollen in een tijdlijn te zetten. „Dit model biedt mogelijkheden om ook andere handschriften te dateren. Niet alleen van Dode Zeerollen, maar ook van nieuwtestamentische manuscripten.” De datering van de grote Jesajarol was al eerder onderzocht en ligt tussen de 125 en 100 voor Christus.
Was u verrast door de mogelijkheden van AI?
„Het feit dat ons algoritme in staat was om alle karakters uit de oude beschadigde handschriften te ontcijferen, verbaasde mij enorm. Sommige snippers bevatten maar vijf tekens. Het is een van de grootste successen van ons project. Als dat niet was gelukt, hadden we ook niet verder gekund met het identificeren en verwerken van de data. Het mooie is dat we onze software in nog veel meer domeinen kunnen gebruiken. In de gezondheidszorg, bij de analyse van medische beelden bijvoorbeeld. Maar ook bij het digitaliseren en analyseren van historische documenten. Je kunt echt 2000 jaar teruggaan in de tijd en reconstrueren wat er toen gebeurde. Ons AI-model is net een tijdmachine.”
„Met behulp van AI kunnen theologen en historici veel sneller en efficiënter documenten doorzoeken” - Dr. Maruf Dhali, onderzoeker aan het Qumran Instituut in Groningen
Er zijn in de theologie nog weinig onderzoekers die gebruik maken van AI. Wat zou u tegen hen willen zeggen?
„AI kan mensen niet vervangen, maar is wel een handig hulpmiddel. Met behulp van AI kunnen theologen en historici veel sneller en efficiënter documenten doorzoeken. Bovendien geeft AI ze altijd een onbevooroordeeld resultaat. Waarbij het nog steeds de theoloog is die de conclusie moet trekken. Zo heb ik onderzocht dat de grote Jesajarol twee schrijvers had. Maar wie die twee schrijvers dan zijn? Dat is de beslissing van de theoloog.
Ik verwacht dat er in de toekomst meer gewerkt gaat worden met kunstmatige intelligentie. AI-technologie is beter toegankelijk dan voorheen. Bovendien beschikken we tegenwoordig over veel meer onderzoeksdata dan vroeger.”
Dit is het tweede deel van een tweeluik over de kansen van AI voor de kerk.
