Een vuistdik rapport verscheen maandag: ruim 400 pagina’s telde het advies van de staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050. De commissie adviseerde de regering om de bevolkingsgroei te matigen, maar ondertussen ook om krimp te voorkomen.

De roep om het geboortecijfer op te krikken klinkt breder. Vrijwel alle Europese landen proberen vergrijzing tegen te gaan. Zo lanceerde de Franse president Macron dinsdag „een groot plan om de plaag van onvruchtbaarheid te bestrijden”. Hongaren krijgen al jaren een flinke bijdrage voor een grotere auto als ze kinderen krijgen. En op het World Economic Forum in Davos waren demografische ontwikkelingen deze week een belangrijk gespreksonderwerp.

Waarom doen landen zo krampachtig over bevolkingskrimp? Dat komt omdat er veel nadelen aan kleven, zeggen demograaf prof. dr. Pieter Hooimeijer en historicus prof. dr. Leo Lucassen. Het belangrijkste probleem is de ouder wordende bevolking, stellen beiden. Vergrijzing zorgt voor spanningen op de arbeidsmarkt en voor de economie. De gezondheidszorg moet op volle toeren draaien, terwijl er minder mensen werken. Daarnaast moet een kleiner deel van de bevolking al het geld ophoesten om de maatschappij draaiende te houden.

Hooimeijer ziet nog een tweede probleem. „Krimp wordt zelden gelijk verdeeld over het land. Nu al zien we krimp vooral in het noorden en oosten van het land. Dat leidt tot leegstand in dorpen, verkrotting en verpaupering. De leefbaarheid komt sterk onder druk te staan”, aldus de emeritus hoogleraar sociale geografie en planologie aan de Universiteit Utrecht.

Het advies van de staatscommissie voor een gematigde groei vinden beide hoogleraren dan ook „buitengewoon evenwichtig”.

In Nederland kampen we al jaren met een tekort aan woningen. Hoe valt dat te rijmen met het sturen op bevolkingsgroei?

Lucassen: „Dat probleem onderkent de Staatscommissie ook. Daarom stellen ze ook voor om de groei te remmen. Ze komen met drie scenario’s. De eerste is niks doen in combinatie met een hoge migratie. Dan neemt de druk op de woningmarkt alleen maar toe. In het tweede scenario wordt migratie afgeremd. De druk op de woningen neemt dan af, maar de arbeidsmarkt gaat niet volledig op slot en het aantal premiebetalers blijft op peil. In het derde scenario is er vrijwel geen migratie maar wel bevolkingskrimp. Met alle gevolgen van dien.”

Op het remmen van migratie sturen sommige rechtse partijen wel. Benoemen ze de consequenties goed?

Lucassen: „Nee. Als je –zoals Wilders– alle immigranten wil wegtoveren, loopt het land onmiddellijk vast. Dan pas zullen mensen erachter komen wat hun bijdrage is aan de economie en de samenleving. De prijzen in de supermarkten voor groenten zullen omhooggaan, omdat migranten groenten oogsten. Je moet accepteren dat pakketjes niet direct de volgende dag in huis zijn. Want het zijn juist de migranten die het slecht betaalde en smerige werk voor ons opknappen. Dat de boel in de soep gaat lopen, hoor ik politici niet zeggen tegen hun kiezers. Dat zou wel eerlijk zijn. Wilders houdt het volk een sprookje voor.”

Hooimeijer: „Van de formerende partijen wil alleen PVV migratie naar nul brengen. Over hoe ze dat willen bereiken, is niet nagedacht. Stel dat het lukt: dan gaan we van een kleine 18 miljoen Nederlanders naar 16,7 miljoen in 2050. Dat gaat voor enorme economische problemen en achteruitgang in leefbaarheid zorgen. Ik denk dat de Nederlandse bevolking daar niet echt blij van wordt. Het helpt om migratie te zien als een herverdeling van inwoners van de ene naar de andere plek op de wereld. Daar is een overschot aan arbeid en een tekort aan economische activiteit. Hier andersom.”

Oneindig op bevolkingsgroei sturen, kan toch ook niet? Neem de klimaatcrisis: meer mensen betekent meer uitstoot.

Lucassen: „Als het om een herverdeling van mensen binnen Europa gaat, maakt het voor het klimaat natuurlijk geen klap uit. In de meeste landen –behalve in subsahara Afrika– ligt het geboortecijfer zo laag dat we onszelf niet meer vervangen. Op zichzelf is een krimp van de wereldbevolking helemaal niet zo slecht als je klimaatverandering wilt bestrijden. In Nederland heb je ook de Club van Tien Miljoen, die streeft naar een kleinere bevolking. Dat standpunt vind ik interessant en ik ben er ook niet per se tegen. De gevolgen moet je alleen wel goed duidelijk maken.”

Mocht krimp plaatshebben, lossen de problemen zich op de langere termijn dan niet vanzelf op? Moet je niet gewoon door de zure appel heen?

Lucassen: „Dat kan. Als de bevolkingsprop met veel ouderen weg is, herstelt zich een nieuw evenwicht. Nogmaals: als je die weg kiest, moet je wel accepteren dat het tientallen jaren doorbijten is. Dat betekent echt minder diensten. En door de krapte op de arbeidsmarkt ook bijvoorbeeld minder thuiszorg, en daarmee vaker terugvallen op familie en vrienden.”

Hooimeijer: „De vraag is: hoe moeilijk wordt die periode en hebben we het ervoor over? Besef: we zitten nu al met krapte in onderwijs en zorg. Hoe erg gaat het dan worden?”

In hoeverre kun je op een gezonde manier naar een krimpsituatie gaan?

Hooimeijer: „Dat is heel lastig. Als je krimp wilt, maar bijvoorbeeld geen verslechtering van de zorg accepteert, moet je zeer rigoureuze maatregelen treffen. Zo moet je mensen verplichten zich te laten omscholen tot zorgmedewerker. Dan neem je mensen de vrijheid van keuze van werk af. Ik denk niet dat een kabinet zich daar aan gaat wagen.

Landen met krimp maken zich zorgen. Zo had China jaren een eenkindpolitiek. China gaat een enorme krimp beleven. Sinds vorig jaar is die ingezet en die houdt de komende vijftig jaar aan.”

Kan de krapte op de arbeidsmarkt niet worden opgevangen door een hogere productiviteit dankzij technologische ontwikkelingen, zoals snellere computers, kunstmatige intelligentie en robotisering?

Lucassen: „Dat is een van de zaken waar de staatscommissie voor pleit. De commissieleden willen veel minder laagwaardige banen en meer inzetten op een hoogtechnologische kenniseconomie. In Japan zijn ze daar het verst mee. Ook met de robotisering in de zorg. Desondanks hebben ze in Japan de laatste vijftien jaar honderdduizenden Vietnamezen en Filipijnen binnengehaald. Ze konden het –na lang volgehouden beleid zonder migratie– toch niet zonder hen rondbreien.

De les van het advies: met alleen populistisch geroeptoeter tegen migranten kom je er niet. Je moet de economie structureel veranderen om migratie omlaag te brengen.”

Hooimeijer: „Die technologische ontwikkeling is er en die loopt door. Daarmee kun je met minder mensen dezelfde arbeid leveren. Alleen geldt die efficiëntieslag voor twee belangrijke sectoren in veel mindere mate. Dat zijn: zorg en onderwijs. In de verzorging is best wat mogelijk met robots, maar uiteindelijk heb je ook gewoon handen aan het bed nodig.”

Bevolkingskrimp schaadt de economie, zo klinkt het vaak. Ondertussen klinkt de roep om meer te sturen op brede welvaart (meer oog voor duurzaamheid, natuur, welzijn) in plaats van economische groei. Hoe ziet u dat?

Lucassen: „Bevolkingskrimp kan goed zijn voor de brede welvaart. De roep om degrowth, economische krimp, klinkt best luid. Dan is wel van belang dat je inkomen en vermogen herverdeelt. Dat heet nivellering. Als sturen op een duurzame economische krimp niet internationaal gebeurt, kan het wel zo zijn dat bedrijven uit ons land vertrekken. Dat moet je dan accepteren.”

Hooimeijer: „De brede welvaart gaat ook achteruit bij bevolkingskrimp. Vanwege de verpaupering en de lagere leefbaarheid. Tegelijk geldt dat overbevolking een terechte punt van zorg is als je het draagvlak van de planeet beziet. Door selectief economische sectoren te laten krimpen, zou je meerdere vliegen in een klap kunnen slaan en tegelijk migratie terugdringen. Neem bijvoorbeeld de intensieve veehouderij, inclusief devleesverwerkende industrie. Als je die zou verplaatsen naar het buitenland, zou dat beter zijn voor het klimaat en stikstof. Tegelijk zou je minder arbeidsmigranten nodig hebben. Die kunnen in het land waar ze wonen aan de slag. Interessant: zo’n voorstel gaat denk ik niet van de huidige formerende partijen komen.”

Heeft het stimuleren van het krijgen van kinderen genoeg effect? Neem bijvoorbeeld een land als Hongarije waar dit al jaren gebeurt.

Lucassen: „Een klein beetje, maar veel te weinig om krimp –als je dat een probleem vindt– zonder migratie op te lossen. Hongarije verliest verder overigens veel mensen die het regime zat zijn.”