Het is een van de spannendste weken in het bestaan van ASML. Aan het einde van 1985 zet het bedrijf, producent van machines waarmee chips voor onder meer technische apparaten en auto’s worden gemaakt, alles op alles om een belangrijke rol te gaan spelen op de Amerikaanse markt.

Daarvoor is het nodig om een grote klant binnen te halen. Een fabrikant uit Californië geeft het Nederlandse bedrijf een kans. Met nog vier leveranciers mag het meedoen aan een vergelijkingstest. De beste machine zal worden gekocht.

In de week dat de test zal worden uitgevoerd, steekt een technicus van ASML van tevoren de stekker in de machine. Even warmdraaien. Dan krijgt hij de schrik van zijn leven. De elektrische motoren blijken krom te trekken.

Einde verhaal? Nee. Zonder de opdrachtgever in te lichten, gaan techneuten in Veldhoven onder hoogspanning aan de slag. Al de volgende dag vliegt een ingenieur naar Silicon Valley met een aangepaste versie van de motoren in zijn koffer.

Om één uur ’s nachts sluipt hij met een geleende toegangspas de chipfabriek binnen om de motoren in de ASML-machine te schroeven. Met succes: het bedrijf wint de wedstrijd en mag 25 machines leveren.

Focus

Het is een van de interessante verhalen uit het boek “Focus” (uitgeverij Balans, 320 pagina’s, 24,99 euro), geschreven door NRC-journalist Marc Hijink. Die publiceert al bijna 20 jaar artikelen over technologie en economie en volgt de ontwikkelingen rond ASML op de voet.

De geschiedenis van het bedrijf, in 1984 gestart en inmiddels uitgegroeid tot een multinational met bijna 40.000 werknemers, is buitengewoon boeiend en zeker niet uitsluitend een succesverhaal. Naast goede jaren maakt ASML regelmatig moeilijke tijden mee, vooral in periodes waarin de chipsmarkt onder druk staat. De machinebouwer dreigt zelfs verschillende keren ten onder te gaan. De onderneming heeft veel aan moederbedrijf Philips, dat meerdere malen te hulp schiet. Onder andere door machines te kopen en deuren naar nieuwe markten te openen.

Daarnaast is ASML schatplichtig aan de Nederlandse en de Europese overheden. Zij pompen vele miljoenen in de kostbare onderzoeksprojecten van het bedrijf, waardoor het kan blijven meedoen in de voortdurend veranderende markt.

Reformatorisch

Nog meer heeft de Brabantse machinebouwer misschien wel te danken aan Martin van den Brink, de belangrijkste techneut van het bedrijf en al geruime tijd een van de president-directeuren. Als we het boek “Focus” mogen geloven, waren zijn kennis en innovatief vermogen van grote en soms beslissende waarde.

Van den Brink, afkomstig uit een reformatorisch gezin in het Gelderse Bennekom, blijkt als jongetje dyslectisch. Na de basisschool gaat hij naar de LTS. Hij is echter een laatbloeier en groeit uit tot een zeer talentvolle techneut. Wel een met een gebruiksaanwijzing, zo blijkt uit het boek van Hijink. Als Van den Brink op een dag een presentatie geeft, reageert hij zo eerlijk op de vragen van potentiële klanten, dat die zich beledigd voelen.

Ook was Van den Brink, die afstand nam van het christelijk geloof, zeker in zijn eerste jaren bij het bedrijf berucht om zijn woedeaanvallen. Helaas kiest Hijink er in zijn boek een enkele keer voor om Van den Brink te citeren als hij vloekt.

Complex

Lang was ASML bij het grote publiek relatief onbekend. Het bedrijf maakt dan ook geen producten die tot in de huiskamer van de consument doordringen. Integendeel: de machines die het bouwt, zijn bijzonder complex en geavanceerd. Ze bestaan uit meer dan 300.000 onderdelen die in nauwe afstemming met elkaar samenwerken.

„De meest complexe machines ter wereld”, schreef The New York Times in 2021. Ze zijn ook groot: een exemplaar uit de nieuwste serie heeft het formaat van een huis met twee verdiepingen.

Dat ASML de laatste tijd toch meer in de belangstelling is komen te staan, heeft vooral te maken met de internationale politiek. De VS zijn in een handelsoorlog verwikkeld met China en maken zich zorgen over de levering van technisch hoogwaardige producten aan dat land.

Om die reden wil Amerika dat het bedrijf de handel met Peking beperkt. Er werd flink druk uitgeoefend op de Nederlandse regering. „De wurggreep van Washington”, noemt Hijink dat.

Gevolg: ASML mag nog steeds machines aan China leveren, maar vanaf 2024 niet langer de nieuwste modellen. Voor de machinebouwer kan dat behoorlijke gevolgen hebben, want de Chinese chipfabrikanten zijn belangrijke klanten.

Peking protesteerde. En bestelde in 2023 nog veel machines. Daarnaast probeert het land op andere manieren aan hoogwaardige technologische informatie te komen, maar dat was niet nieuw.

Al in 2019 had ASML te maken met bedrijfsspionage en er waren destijds sterke aanwijzingen dat de Chinese overheid daarbij was betrokken. Zes mensen werden veroordeeld vanwege het stelen van bedrijfsgegevens, waarvan er drie aan een Chinese universiteit hadden gestudeerd.

Diefstal

Begin 2023 werd de machinefabrikant opnieuw slachtoffer van de diefstal van technologie, gepleegd door een Chinese medewerker. ASML neemt maatregelen tegen bedrijfsspionage, maar voor een bedrijf dat jaarlijks zoveel nieuwe medewerkers binnenhaalt, is het erg moeilijk, zo niet onmogelijk, om te voorkomen dat er tussen de talrijke specialisten die worden aangenomen soms een spion zit.

Het kan niet anders of een boek als “Focus” heeft een open einde. Wat er in de nabije toekomst met ASML gaat gebeuren, weet niemand, al zijn de verwachtingen hooggespannen. Er komen steeds meer apparaten en die zijn bijna allemaal voorzien van een of meerdere chips. Inmiddels gaat daar meer dan 500 miljard euro per jaar in om. En al die chips moeten worden gemaakt met behulp van steeds complexere machines. Slechts heel weinig bedrijven kunnen die maken.

Ingewikkeld

Marc Hijink heeft een interessant boek geschreven. Iemand hoeft geen verstand van technologie te hebben om het te kunnen lezen, al komen er wel passages in voor waarin ingewikkelde zaken worden uitgelegd. Die zullen niet iedereen kunnen bekoren. Dat geldt eveneens voor de hoofdstukken met uitvoerige beschrijvingen van het internationale politieke spel rond technologische ontwikkelingen. Maar ook als iemand ervoor kiest om die delen van het boek over te slaan, blijft “Focus” de moeite van het lezen waard.