„Om alle asielzoekers fatsoenlijk te kunnen huisvesten, heb ik een spreidingswet nodig”, verzuchtte staatssecretaris Van der Burg al in 2022. Niet alle fracties waren daarmee ingenomen en ook zijn eigen VVD lag dwars. Uiteindelijk duurde het nog tot maart dit jaar voor de bewindsman een voorstel naar de Tweede Kamer stuurde, waar ook de liberalen mee konden instemmen. De essentie: het Rijk berekent hoeveel opvangplekken er nodig zijn en stelt een globale verdeling per gemeente op. Daarna zijn gemeenten aan zet.

Gemeenten die vóór 1 mei vrijwillig opvangplekken zouden aanbieden, kregen daarvoor een bonus van 2500 euro in het vooruitzicht gesteld, zo was het plan. Voorwaarde daarbij was wel dat het plekken moest betreffen die voor minstens 5 jaar beschikbaar zouden zijn in een opvanglocatie voor minimaal 100 mensen. Afhankelijk van het aantal op die manier beschikbaar gestelde plekken zou het vereiste, landelijke quotum worden bijgesteld. In een tweede overlegronde zou ook de commissaris van de Koning meekijken. Zouden er dan nog gemeenten in gebreke blijven, dan kon de staatssecretaris die dwingen tot huisvesting.

Knarsetandend leek de coalitie van VVD, D66, CDA en ChristenUnie akkoord te gaan, maar toen het kabinet-Rutte IV begin juli viel, trok de VVD de handen alsnog van de spreidingswet af.

Einde oefening? Toch niet. Een keur aan partijen nam de wet mee naar de eigen tekentafel en begon eraan te morrelen. Zo ontstond een spreidingswet 2.0; een wet die het op 10 oktober in de Tweede Kamer haalde met 81 stemmen voor en 66 tegen.

In die nieuwe versie is er maar één lange, verlengde fase in plaats van twee, waarin gemeenten op vrijwillige basis, onder regie van de commissaris van de Koning, opvangplekken mogen aanbieden. Die aanpassing, een initiatief van het CDA, moet de prikkel tot strategisch en calculerend gedrag van gemeenten wegnemen. Nog een verandering, afkomstig van de SP: bij de spreiding van asielzoekers telt voortaan ook de sociaaleconomische status van een gemeente mee.

Verkiezingsprogramma

Vanuit het kabinetsvak moest Van der Burg machteloos toezien hoe CDA en SP de wet onder zijn neus verbouwden. Protesteren kon hij niet, zonder hun steun was hij zijn meerderheid kwijt.

Ook om nog een andere reden was de situatie voor de VVD-bewindsman ongemakkelijk: in het inmiddels verschenen VVD-verkiezingsprogramma, dat hij als kandidaat-Kamerlid voor de VVD werd geacht uit te dragen, stond dat de partij tegen een spreidingswet was. Al met al werd de behandeling van de wet zodoende een bedenkelijke vertoning.

Dinsdag was het vervolg in de Eerste Kamer al even onstuimig. Een poging van de SGP om de behandeling te parkeren totdat er een nieuw kabinet is geïnstalleerd haalde het niet. Daarop stelde BBB-senator Ilona Lagas het tegenovergestelde voor: vaart maken en nog voor de Tweede Kamerverkiezingen over het wetsvoorstel stemmen. Een meerderheid was daarvoor, maar de tegenstanders, waaronder de SGP, protesteerden zo hevig dat Lagas het voorstel weer introk. Het gevolg is dat de Eerste Kamer de spreidingswet toch stap voor stap bekijkt, eerst een deskundigenbijeenkomst en een schriftelijke vragenronde inlast en pas na de verkiezingen beslist.

Hoe het eindigt? Niemand die het weet. Bepalend zijn twee eenmansfracties, 50PLUS en OPNL. Als beide voor zijn, haalt de spreidingswet het; met één stem verschil.