Kardinaal Zuppi kon woensdag in Moskou op een warm onthaal rekenen. Namens het Kremlin sprak regeringsvertegenwoordiger Dmitry Peskov „diepe waardering” uit voor de inspanningen van het Vaticaan en de paus om te werken aan vrede. Hij beloofde Zuppi een onderhoud met een hoge adviseur op Buitenlandse Zaken. Donderdag werd duidelijk dat de kardinaal ook patriarch Kirill van de Russisch-Orthodoxe Kerk zou ontmoeten.

Een warm onthaal is één, maar kan de kerk in dit conflict ook werkelijk een deuk in een pak boter slaan? De vredesmissie van kardinaal Zuppi naar Kyiv en Moskou was van meet af aan omgeven met twijfels. Zeker van Oekraïense zijde bestond er de nodige scepsis. Na een ontmoeting tussen paus Franciscus en de Oekraïense president Volodymyr Zelensky in mei verklaarde de laatste dat Oekraïne geen bemiddelaar nodig had. Hij maande het Vaticaan om „de agressor en het slachtoffer” niet op hetzelfde niveau te plaatsen en de Russische oorlogsmisdaden onomwonden te veroordelen.

Terugkeer kinderen

Ondanks deze wat stroeve ontmoeting, in de marge van een bezoek van Zelensky aan Rome, kwam het Vaticaan kort erop toch met de aankondiging een vredesgezant naar Oekraïne en Rusland te sturen in de persoon van kardinaal Zuppi.

De keuze voor hem was niet verrassend. De 67-jarige aartsbisschop van Bologna heeft een behoorlijke staat van dienst op het gebied van vredesbesprekingen. Zo was hij nauw betrokken bij de totstandkoming van een akkoord in Mozambique in 1992, waarmee een langdurige en bloedige burgeroorlog ten einde kwam. Bij bemiddelingen in burgeroorlogen in Guatemala in de jaren 90 en in Burundi aan het begin van deze eeuw speelde Zuppi opnieuw een belangrijke rol.

Zuppi reisde op 5 en 6 juni naar Kyiv, waar hij onder meer sprak met Zelensky. Daags na het bezoek gaf de geestelijke aan dat hij zich nadrukkelijk niet als bemiddelaar had opgeworpen, maar dat zijn inzet was geweest „om belangstelling te tonen (…) en om te luisteren zodat in het conflict wegen naar vrede kunnen worden gevonden”.

Dat klinkt breed, maar de missie van Zuppi heeft volgens ingewijden ten minste ook één concreet doel: de terugkeer van de 19.500 
Oekraïense kinderen die volgens Kyiv sinds februari 2022 naar Rusland zijn overgebracht. Het lijkt erop dat Zelensky de paus in mei vroeg hierin iets te betekenen.

Eerder speelde het Vaticaan op verzoek van Kyiv al een rol in de uitwisseling van Russische en Oekraïense gevangenen, vertelde de paus in september 2022 tijdens een reis naar Kazachstan.

Wantrouwen

Vaticanist Robert Mickens, correspondent in Rome voor de Franse krant La Croix, is ervan overtuigd dat een dergelijke inzet het enige is dat Zuppi in Moskou en Kyiv kan bereiken. „Er bestaat een diep wantrouwen in de orthodoxe wereld tegenover de Rooms-Katholieke Kerk”, zegt hij telefonisch. „De paus en de Rooms-Katholieke Kerk spelen geen enkele rol van betekenis in de orthodoxe wereld.”

Moskou en Kyiv ontvangen de pauselijke gezant, los van diens humanitaire rol, enkel omdat het goed is voor hun eigen legitimatie, stelt Mickens. Hij onderstreept dat de paus zeker voor Kyiv politiek te omstreden is om een andere rol te vervullen. „Deze paus is van Latijns-Amerikaanse komaf en dat vertaalt zich in een zeker wantrouwen ten opzichte van westerse politiek en de NAVO. Hij heeft de oorlog in lijn daarmee een fout van de NAVO genoemd.”

Wat Zuppi in zijn humanitaire missie kan helpen, is volgens Mickens diens betrokkenheid bij de geloofsgemeenschap Sant’Egidio. Dat is een liefdadigheidsorganisatie met wortels in Rome, maar met inmiddels een breed internationaal netwerk. Bekend is dat de oprichter van Sant’Egidio goede banden onderhoudt met patriarch Kirill.

Moreel gezag

Volgens Mickens is het werk van Zuppi in Mozambique en andere landen moeilijk te vergelijken met zijn missie in het orthodoxe Rusland en Oekraïne.

De vredesregelingen die daar zijn bereikt, maken echter wel duidelijk dat de kerk potentieel een belangrijke rol kan spelen in onderhandelingen. „De kerk was in de burgeroorlog in Mozambique de enige instelling die aan beide kanten van het conflict vertegenwoordigd was”, zegt dr. Jan van Butselaar. De oud-secretaris van de Nederlandse Zendingsraad promoveerde op de geschiedenis van de kerk in Mozambique en maakte studie van de rol van de kerk in vredesbesprekingen in Mozambique en andere Afrikaanse landen.

„In Mozambique werkten de rooms-katholieke en de protestantse kerken in het zoeken naar vrede nauw samen”, zegt hij. „Hun inzet heeft in hoge mate bijgedragen aan de vrede. De kerken waren niet alleen internationaal betrokken bij onderhandelingen, maar faciliteerden ook gesprekken op lokaal niveau.”

In de Afrikaanse context speelt mee dat de kerk in veel landen breed vertrouwen onder de bevolking geniet en een van de weinige instituties is die in het hele land actief is. De Rooms-Katholieke Kerk heeft daarbij het voordeel een wereldkerk te zijn en daarmee niet gebonden aan een nationale identiteit. „Daardoor kan de kerk zich openlijker uitspreken en kan ze druk uitoefenen.” Van Butselaar denkt daarbij aan reputatieschade. „Zeker voor Afrikaanse leiders straalt het negatief op hen af als ze niet meer welkom zijn bij de paus. De kerk is een morele autoriteit. Het is hoe dan ook voordelig als die achter je staat.”

Van Butselaar heeft goede hoop dat het bezoek van Zuppi „meer voorstelt dan veel andere pogingen die worden gedaan. (…) Elke poging die wordt gedaan, moet je waarderen en respecteren. De diplomatieke kracht en handigheid van het Vaticaan moeten we bovendien niet onderschatten.”