Woningen, een museum, kinderopvang of bedrijf. Tal van kerken in de gemeente Noordoostpolder kregen een nieuwe bestemming. Andere bedehuizen staan leeg. Intussen slaan kleine gemeenten de handen ineen om „in alle dorpen de Godslamp brandende te houden”.
In de Noordoostpolder, op tien kilometer afstand van Urk, verrijst in de jaren vijftig een nieuw dorp: Nagele. Architecten van het zogeheten Nieuwe Bouwen ontwerpen voor het polderdorp woningen die zonder uitzondering een plat dak hebben. Aan de Ring krijgen onder meer vier kerkgebouwen een plek: rooms-katholiek, hervormd, gereformeerd en vrijgemaakt gereformeerd.
Anno 2023 telt Nagele een kleine 2000 inwoners. Op zondagochtend kunnen ze nog in één kerk in het dorp terecht. ”De Ruimte” heet het gebouw van de protestantse gemeente Nagele, naast basisschool De Kring. Voor het kerkgebouw –een rijksmonument, gebouwd in 1958– staat een klokkentoren.
Op een steenworp afstand van De Ruimte bevindt zich de voormalige rooms-katholieke kerk Sint Isidorus, genoemd naar de beschermheilige van de landbouw. Het is inmiddels 25 jaar geleden dat de kerk aan de eredienst werd onttrokken. Sindsdien is Museum Nagele er gehuisvest, dat voor een groot deel in het teken staat van architectuur. Het museum markeert zijn zilveren jubileum met de wisselexpositie ”Een kerk als publiekstrekker – toen en nu”, die tot en met 28 mei te bezichtigen is.
Als de vroegere kerkklok één uur heeft geslagen, gaan –van donderdag tot en met zondag– de deuren van het museum open. Diverse onderdelen van het interieur herinneren aan de oorspronkelijke functie van het gebouw. Het Vermeulenorgel dat er in 1962 werd geplaatst, staat tussen de informatiepanelen. Kijktafels en informatiebalie zijn gemaakt van oude kerkbanken, vertelt Jelly Jousma, bestuurslid en coördinator wisselexposities. „Kijk, dit was vroeger de biechtstoel”, vervolgt ze, terwijl ze een deurtje opent waarachter een kleine bibliotheek te vinden is.
”Een kerk als publiekstrekker” toont foto’s uit de tijd dat de lokale parochie floreerde, kinderen hier hun eerste communie deden en huwelijken werden ingezegend. Twee kazuifels –liturgische gewaden– vormen stille getuigen van het verleden van dit gebouw. Een Mariabeeld, dat na de sluiting van het bedehuis een plek kreeg in de Sint-Hubertuskerk in het naburige Tollebeek, kwam voor de expositie even terug naar Nagele.
De Akker
Kerksluiting bleef in het dorp niet beperkt tot de Sint Isidorus. Aan de Ring 5 ligt het vroegere vrijgemaakt gereformeerde kerkgebouw De Akker. In april 2013, tien jaar geleden, sloot het de deuren, nadat het ledental in een decennium was gehalveerd tot circa 75. De overgebleven kerkgangers sloten zich aan bij de vrijgemaakt gereformeerde kerk in Emmeloord.
Na enkele jaren leegstand werd het pand omgebouwd tot een woning met een bed and breakfast (b&b). Het exterieur roept geen herinneringen op aan de voormalige functie van het gebouw. Aan de buitenmuur springen vier roestige schroeven in het oog, op de plek waar wellicht ooit het naambordje De Akker met de aanvangstijden van de diensten prijkte. Dat was al verdwenen toen de huidige eigenaar, Arjen Jongman, de kerk kocht. „Wat er precies op het bordje stond, weet ik niet meer, al ben ik er vroeger heel wat keren langsgefietst. Ik had het wel leuk gevonden als het er nog op had gezeten.”
De 54-jarige Jongman, die zelf „geen kerkelijke binding” heeft, is geboren en getogen in Nagele. Hoe kwam hij ertoe om de voormalige kerk te kopen? „Het gebouw stond al een poosje leeg. We zijn een samengesteld gezin: zij drie kinderen en ik drie. Dus we hadden voldoende kamers nodig. Toen kwam dit op ons pad. Het pand mocht niet alleen voor wonen worden gebruikt, maar de combinatie met een b&b vond de gemeente een goed idee.”
De Akker behield de oude kerkdeuren, maar onderging verder een grondige verandering. Daarbij kreeg de vroegere consistoriekamer de functie van b&b. Het verleden van het gebouw roept bij gasten weleens vragen op, zegt Jongman. „Mensen vinden het interessant dat ze op gewijde grond slapen.”
Het voormalige kerkgebouw staat tegenover een rijtje Rietveldwoningen. Iets verderop aan de Ring –nummer 7– bevindt zich nóg een vroegere kerk, beduidend groter dan De Akker. Vandaag de dag staat de voormalige hervormde kerk, gebouwd in 1960, er leeg en verlaten bij.
In 1998 namen de hervormden afscheid van het gebouw. Voortaan kerkten ze samen met de gereformeerden in de gereformeerde kerk in het dorp. In de vroegere hervormde kerk hadden nog geruime tijd samenkomsten plaats van de Christelijke Gemeente Nederland, eerder bekend onder de naam Noorse Broeders. Hieraan kwam vorig jaar een eind, zegt een buurtbewoner die zelf is aangesloten bij een baptistengemeente in Emmeloord. Op een bordje aan de muur is de informatie achter ”dienst” weggewerkt, evenals het telefoonnummer van de beheerder. Ook hier komen op zondag geen mensen meer samen rondom een open Bijbel.
Samenwerking
De ontwikkeling in Nagele staat niet op zichzelf, zo blijkt uit de Kerkenvisie Noordoostpolder (NOP) die recent verscheen (zie ”Beeldbepalend karakter van kerk in dorp behouden”). NOP ontstond zestig jaar geleden en omvat de stad Emmeloord en elf omliggende dorpen. De meeste dorpen telden vanouds drie kerken: rooms-katholiek, hervormd en gereformeerd. In de loop der jaren werden twee kerken in NOP gesloopt, terwijl veel andere hun oorspronkelijke functie verloren.
Gemeenten binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) riepen in 2011 het platform Dorpskerken Noordoostpolder in het leven, met als doel in elk dorp „de Godslamp brandende te houden”. Voorzitter is Janny Bunschoten, ook kerkenraadsvoorzitter van de protestantse gemeente in Nagele. Bij haar eigen gemeente zijn 146 huishoudens van een of meer personen aangesloten, vertelt ze. Het aantal kerkgangers varieert van dertig tot veertig, „maar als er iets speciaals is, zijn het er meer”.
Het platform Dorpskerken ontstond nadat twee ouderlingen uit Nagele en Bant elkaar ontmoetten en vaststelden dat er, gelet op de afnemende ledentallen, „iets moest gebeuren”. Een kerngroep bezocht vervolgens samen met een predikant de tien protestantse gemeenten in de groendorpen in NOP „om te peilen hoe ze de toekomst zien”. Inmiddels is ook de protestantse gemeente Emmeloord bij het platform betrokken.
De achterliggende jaren ontstonden diverse vormen van samenwerking, schetst Bunschoten. Zo hebben Nagele, Creil en Espel met elkaar een predikant beroepen. „Ook de gemeenten in Marknesse en Emmeloord konden samen een beroep uitbrengen. En een aantal dorpen heeft gezamenlijk een kerkelijk werker aangetrokken.”
De PKN-gemeenten blijven op zoek naar mogelijkheden om elkaar te versterken. Bunschoten: „Het afgelopen jaar hebben we drie kleine conferenties georganiseerd, voor ouderlingen, kerkrentmeesters en diakenen. Vanuit de avond met diakenen is spontaan een energiefonds opgericht, waar mensen een beroep op kunnen doen. Hierbij wordt samengewerkt met de burgerlijke gemeente.”
Over de toekomst van de protestantse gemeente in Nagele maakt Bunschoten zich geen grote zorgen. Ze wijst erop dat behalve fysieke kerkgangers mensen de diensten online volgen. „Soms zijn het er wel veertig op een zondag. Kerkdienstgemist voorziet echt in een behoefte.”
De gemeente heeft een duidelijke plek in het dorp, zegt Bunschoten. „We zijn niet alleen kerk voor onze eigen leden. Als er iemand in het dorp ziek is, gaan de bloemen van de kerk daarheen, ongeacht of hij lid is of niet. Onlangs werden er nieuwe woningen en appartementen in gebruik genomen. We hebben de bewoners welkom geheten met een kaartje en een kaars. Dat waardeerden ze. Veel gemeenteleden participeren ook in het museum of het dorpshuis.”
Kerkdiensten
Terug naar Museum Nagele. Bij de lectuur- en koffietafel zitten twee vrijwilligsters, die niet met hun naam in de krant willen. Beiden zijn aangesloten bij de protestantse gemeente. De een woont vanaf haar trouwdag in 1967 in Nagele. Ze herinnert zich nog dat alle vier de kerken in het dorp op zondag in gebruik waren „en vol zaten”.
Hoe ervaart ze het dat nu nog maar in een van de vier kerken een eredienst wordt gehouden, terwijl het aantal kerkgangers daar beduidend later ligt dan in het verleden? „Dat is zoals het gaat in deze tijd”, zegt de 75-plusser gelaten. „Ik denk dat de kerkdiensten zoals wij die beleggen de jeugd niet meer zo aanspreken.”
„Ik hoop wel dat de kerk blijft”, zegt de andere vrijwilligster, die bijna 45 jaar in Nagele woont. „Je moet toch ergens naartoe op zondag?” Haar collega knikt. „Als we niet naar de kerk gaan, missen we het.”
