Zeven jaar geleden spraken EU-leiders er schande van. De Amerikaanse presidentskandidaat Donald Trump opperde het „absurde” idee een muur te bouwen om Mexicanen tegen te houden.

Muren stroken niet zo met de filosofie van de Unie. De EU is opgericht om grenscontroles af te schaffen en vrij verkeer van personen onderling te bevorderen. Een grensmuur plaatsen is dan uit den boze.

Maar ineens klinkt uit de lidstaten én Brussel de roep tot fysieke barrières aan de Europese buitengrenzen om illegale migranten buiten de deur te houden. Liefst ook nog door Brussel betaald; een voorstel dat voorheen in de taboesfeer lag.

Van iemand als de Hongaarse premier Viktor Orbán verrast de roep om een door de EU betaalde muur niet. Hij opperde het idee al tijdens de migratiecrisis in 2015. De toenmalige voorzitter van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker, blokkeerde dat voorstel toen. Daarna ging het plan in de ijskast.

Maar eind 2021 riep een ongebruikelijke coalitie van twaalf Scandinavische, Baltische, Zuid- en Centraal-Europese lidstaten de Commissie ineens op „fysieke barrières als een kwestie van prioriteit” te financieren. Volgens de landen is het hoog tijd dat de EU de strijd tegen illegale migratie opvoert: „Het huidige asielsysteem van de EU is kapot.”

Sommige lidstaten maken al serieus plannen om „fysieke barrières” langs de grens te plaatsen. Zo wil Griekenland dit jaar de bestaande stalen muur langs de grens met Turkije drie keer zo lang maken. Oostenrijk wil de Bulgaars-Turkse grens beter afsluiten en riep de Commissie op voor 2 miljard euro het hekwerk daar op te knappen. Maar ook aan de oostkant van Europa is men bezig met grenzen afsluiten. Deze week maakte Polen bekend een 200 kilometer lange muur op de grens met Rusland te willen plaatsen. Warschau vreest dat de Russen, net als in 2021, migranten de grens over zullen duwen in een poging Europa te destabiliseren.

Zweden

Sinds Zweden in januari voorzitter van de Raad van de EU werd, staat migratie hoog op de agenda. Daar regeert een rechtse partij, waarvoor inperking van de migratie topprioriteit is. Die harde toon lijkt bij andere lidstaten aan te slaan. Toen EU-ministers in januari in Stockholm over de toegenomen migratiecijfers praatten, waren ze het er gauw over eens dat Brussel alle zeilen moet bijzetten om illegale migratie te stoppen.

EU-kopstuk Ursula von der Leyen mengde zich vorige week ook in de discussie. Ze liet in een brief weten voorstander te zijn van het „mobiliseren van EU-fondsen om lidstaten te ondersteunen bij het versterken van grenscontrolecapaciteiten en -infrastructuur.” Volgens haar woordvoerder gaf de Commissievoorzitter met deze woorden echter niet aan dat Brussel een grensmuur zou financieren. Met „infrastructuur” zou ze doelen op grenswachten, drones en camera’s.

Een opmerkelijke uitspraak is het wel van een Commissievoorzitter die zich vroeger vaak tegen grensmuren uitsprak. Volgens haar zou dit strijden met de grondbeginselen van de Unie. Maar dat standpunt weerhoudt zelfs haar eigen EVP-fractie er niet van het onderwerp te agenderen. Eind januari riep de Europese Volkspartij in een manifest de Commissie op het financieren van grensmuren met EU-geld uit de taboesfeer te halen.

Het Nederlandse CDA-Europarlementslid, Jeroen Lenaers, schreef mee aan het EVP-manifest. „Met onze verklaring roepen we de Commissie en de lidstaten op haast te maken met strengere wetgeving om illegale migratie tegen te gaan. Ze moeten hun verzet tegen het verstrekken van geld voor grensmuren om de EU opgeven. Ook pleiten wij voor ‘regionale ontschepingsplatforms’: aanmeldcentra aan de grenzen van de EU.”

Volgens Lenaers zijn er meerdere oorzaken, die streng grensbeheer noodzakelijk maken. Afgelopen jaar kreeg Europa 924.000 asielaanvragen te verwerken: een record sinds 2016. Dit cijfer staat nog los van de 4,8 miljoen Oekraïners die in 2022 naar de EU kwamen. Het Europese grensagentschap Frontex registreerde bovendien 330.000 illegale grensoverschrijdingen; een toename van 64 procent ten opzichte van 2021.

Ter Apel

Die toename leidt tot overvolle opvangcentra. In Nederland moesten deze zomer mensen bij het aanmeldcentrum in Ter Apel buiten slapen. Ook in België en Oostenrijk kunnen ze de instroom niet aan. In Brussel bivakkeerden asielzoekers in december zelfs dagenlang op straat.

„Daarbij komt dat uitgeprocedeerde asielzoekers zelden daadwerkelijk teruggestuurd worden”, zegt Lenaers. Jaarlijks wijzen de lidstaten zo’n 300.000 kansloze asielzoekers de deur. Maar van al die terugkeerbesluiten resulteert nog geen kwart echt in vertrek.

Migranten worden ook vaak door autoritaire regimes gebruikt om de EU te destabiliseren. Frontex waarschuwde recent dat „terroristische groepen migratiestromen gebruiken om Europa binnen te komen en leden rekruteren onder migranten”. Ook bestaat de vrees dat Turkije en Rusland migranten zullen sturen in een poging Europa onder politieke druk te zetten, zoals de Wit-Russische dictator Loekasjenko in 2021 deed.

„Allemaal redenen om de buitengrens strenger te bewaken”, zegt Lenaers. „Dat kan bijvoorbeeld met een muur. Dan wordt illegale migratie onmogelijk en kunnen we de instroom gecontroleerder laten verlopen. Vervolgens hebben we de capaciteit om echte vluchtelingen hierheen te brengen en asiel te verlenen. Dan maken ze niet meer de gevaarlijke tocht naar Europa en snijden we mensensmokkelaars de pas af.”

VVD-Europarlementslid Malik Azmani vindt het te makkelijk om muren als de oplossing te presenteren. „Alleen al praktisch: hoe bouwen we muren in de Middellandse Zee?” Azmani schreef als Kamerlid in 2015 al een plan om de ongecontroleerde instroom van asielzoekers op Europees niveau te regelen. Het plan is gericht op het voorkomen dat asielzoekers al naar de EU komen. „We moeten inzetten op opvang in de eigen regio, afspraken met landen die grenzen aan de EU en onze buitengrens intensiever versterken.”

Maar volgens Azmani is die buitengrens versterken pas de laatste stap. „Het enige dat echt werkt, is het voorkomen dat asielzoekers illegaal hierheen komen. Alleen door met andere landen deals te sluiten, kunnen we de druk op onze buitengrenzen verlichten. Natuurlijk moeten we ook geld en mankracht beschikbaar stellen om de grenzen te versterken. Fysieke maatregelen als een muur kunnen dan deels een oplossing zijn als een grens lastig valt te controleren.”

EU-top

Dat er iets moet gebeuren met migratie; daarvan lijkt de EU wel overtuigd. Nederland en Oostenrijk vroegen vorig jaar om een speciale migratietop. Die kregen ze. Donderdag en vrijdag komen de regeringsleiders uit de EU-landen in Brussel bijeen. Migratie zal daarbij bovenaan de agenda staan. Het heetste hangijzer betreft de vraag hoe de EU de buitengrenzen wil bewaken. De meeste landen willen wel strengere bewaking, maar de discussie gaat over de vraag of de EU ook een muur moet financieren. Steeds meer lidstaten zouden wel iets voor dat plan voelen.

De Commissie blijft echter principieel tegen het betalen voor grensmuren. Verantwoordelijk Eurocommissaris Ylva Johansson noemde dat twee weken geleden „geen goede oplossing” tegen illegale migratie. Toch liet Johansson de deur op een kier voor een muur aan de Europese buitengrenzen. „Als lidstaten elkaar steunen met het bekostigen van een muur, vind ik dat prima.”