Zijn Oekraïense moeder liet hem in het geheim door zijn grootvader dopen. In 2008 deden kortstondig geruchten de ronde dat Gorbatsjov zich in het geheim tot het christendom had bekeerd, maar hij ontkrachtte die berichten door openlijk te verklaren dat hij „altijd atheïst is geweest en zal blijven.” Opmerkelijk genoeg was in een recente documentaire een icoon van een heilige in zijn eetkamer te zien.

Gorbatsjov studeerde rechten in Moskou en werd lid van de Communistische Partij – een vanzelfsprekendheid in die tijd. Na zijn terugkeer in Stavropol klom hij in snel tempo op in de politieke rangen; in 1961 werd hij regionaal partijleider.

Lees ook

91 jaar Gorbatsjov in 25 foto's

Zijn echte doorbraak richting de politiek top van de Sovjet-Unie kwam echter toen toenmalig leider Joeri Andropov hem naar Moskou haalde. In 1978 werd Gorbatsjov lid van het Secretariaat voor Landbouw van het Centraal Comité; slechts twee jaar later trad hij toe tot het machtige Politbureau.

Hij behoorde tot een nieuwe generatie die kritisch stond ten aanzien van de vergrijsde en vastgeroeste Sovjet-hiërarchie. Tegelijkertijd moest hij uiterst omzichtig opereren binnen de bestaande machtsstructuren. Toch wist Gorbatsjov toen al voorzichtige hervormingen door te voeren, vooral op het gebied van landbouw.

Thatcher

Ook internationaal viel hij op, vooral toen hij begin jaren 80 enkele reizen naar het buitenland maakte. Hij maakte indruk op de toenmalige Britse premier Margaret Thatcher. Zij verklaarde later in een interview met de BBC dat de ontmoeting met Gorbatsjov haar nieuwe hoop had gegeven voor de toekomstige relatie met de Sovjet-Unie. „Ik mag hem wel. We kunnen samen zaken doen.”

Gorbatsjov leek de gedoodverfde opvolger van Andropov, toen deze in 1984 overleed. Maar hij moest eerst Konstantin Tsjernenko nog voor laten gaan. Die stierf echter binnen een jaar na zijn aantreden. Zo kreeg Gorbatsjov op 11 maart 1985 als jongste lid van het Politbureau het roer van de Sovjet-Unie in handen.

Voor velen waren zijn open en directe manier van optreden een verademing ten opzichte van zijn voorgangers. Maar zijn losse stijl deed niets af van de enorme opgave waar Gorbatsjov zich voor geplaatst zag. Hij moest eerst en vooral de noodlijdende Sovjet-economie hervormen, voor die volledig zou instorten. Ook daarin moest de kersverse leider manoeuvreren tussen de partijstructuur en zijn wens van meer liberalisering.

Zijn oplossing was samengevat in twee woorden die voor altijd met hem verbonden zullen blijven: ”perestrojka” en ”glasnost” – herstructurering en openheid. Hij maakte er geen geheim van dat ook de Communistische Partij niet aan die hervorming zou ontkomen om het land er economisch weer bovenop te helpen. In een toespraak in Leningrad verweet hij de partijbonzen onomwonden hun economisch wanbeleid.

Bedelstaf

Toch maakte hij ook heel duidelijk dat hij niet op een totale vrijemarkteconomie wilde aansturen. De grote vraag is of Gorbatsjov dat niet aandurfde of dat het systeem hem te weinig ruimte liet. Feit is dat de Sovjet-Unie eind jaren 80 zo ongeveer aan de bedelstaf was geraakt en bij de internationale financiële instellingen om hulp moest vragen. Perestrojka had dat niet kunnen voorkomen.

Beter ging het met glasnost: die bracht een voor Sovjet-begrippen ongekende openheid. Hoewel het land niet direct een schoolvoorbeeld werd van een rechtsstaat met alle democratische vrijheden van dien, had er wel een radicale omslag plaats. De censuur werd grotendeels afgeschaft; de culturele sector kreeg weer ruim baan en politieke gevangenen werden vrijgelaten.

Op het internationale vlak werkte Gorbatsjov aan ontspanning met het Westen. Ook dat was volop in het economisch belang van de Sovjet-Unie. De wapenwedloop met de Verenigde Staten had het land op het randje van faillissement gebracht. Hij onderhandelde met de Amerikaanse president Ronald Reagan over beperking van het kernwapenarsenaal en trok de Sovjet-troepen uit Afghanistan terug.

Glasnost had echter ook zijn beperkingen. Zo bracht Moskou in 1986 het nieuws over de kernramp in Tsjernobyl pas enkele dagen later naar buiten. En toen Sovjet-satellietstaten de nieuwe vrijheid vertaalden in een roep om onafhankelijkheid, drukte Gorbatsjov die pogingen in eerste instantie met geweld de kop in, onder andere in de Baltische staten.

Poetin

Het proces van verandering was echter onstuitbaar en resulteerde uiteindelijk in de val van de Muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. En daar lag feitelijk ook de scheidslijn tussen de heldenrol van Gorbatsjov en de tragiek van zijn verdere carrière.

Hij kreeg in 1990 nog wel de Nobelprijs voor de Vrede voor de „leidende rol die hij speelde in de radicale veranderingen in de verhoudingen tussen oost en west.” Maar een jaar later had de oude communistische garde er genoeg van en pleegde een staatsgreep. De Moskouse partijleider Boris Jeltsin zag zijn kans schoon. Hij maakte een einde aan de coup, verbood de Communistische Partij en zette Gorbatsjov op een zijspoor.

Hoewel Gorbatsjov in de jaren daarna geen blad voor de mond nam, speelde hij in Rusland nauwelijks meer een rol van betekenis. Veel Russen –vooral neo-communisten– verwijten hem nog altijd dat hij het Sovjetrijk heeft verkwanseld. Zodoende is zijn reputatie in het buitenland altijd beter geweest dan in eigen land.

Overigens liep zijn status internationaal gezien ook enkele deuken op toen Gorbatsjov verklaarde dat de Russische met de annexatie van de Krim in 2014 een „historische fout had hersteld.” Ook over de oorlog in Oekraïne liet hij zich niet onverdeeld kritisch uit.

Gorbatsjov leefde lang genoeg om Rusland van glasnost weer te zien afglijden naar een autocratisch geleid land onder Vladimir Poetin. De president uitte dinsdag zijn „sympathie” richting de nabestaanden. Maar van veel warmte tussen beide mannen is nooit sprake geweest.

Gorbatsjov klaagde ooit dat Poetin hem nog nooit had gebeld voor advies. Hij had beter moeten weten. Want daarvoor liepen hun ideeën veel te ver uiteen.