Hoogleraar vaccinologie Anke Huckriede van het UMC Groningen volgt de ontwikkeling en het gebruik van coronavaccins op de voet. Als geen ander weet ze wat erover bekend is en wat niet. De stelling dat het massaal toepassen van de recent ontwikkelde vaccins een groot experiment is, hoort ze geregeld langskomen. Toch is daar nogal wat op af te dingen, zegt ze.

Het onderzoek van de coronavaccins die nu worden ingezet, bevindt zich in fase 4 en is blijkbaar nog niet volledig afgerond. Is het begrijpelijk dat mensen vaccinatie als een experiment beschouwen?

„Dat mensen dat zo zien, kan ik me voorstellen. Echter: deze vaccins zijn uitvoerig getest in klinische studies en voldoen aan alle eisen, ondanks dat de ontwikkeling zo snel ging.

Het is wettelijk verplicht om na marktintroductie nieuwe geneesmiddelen of vaccins te volgen om mogelijke zeldzame bijwerkingen op te sporen. Dat heet fase-4-onderzoek, wat in feite alleen betekent dat het vaccin goed in de gaten wordt gehouden.

Elk van de nu gebruikte coronavaccins is in fase 3 bij 30.000 tot 40.000 proefpersonen getest; dat is veel, maar daarmee vind je niet de zeer zeldzame bijwerkingen die bij vaccinatie van miljoenen mensen kunnen optreden. Vandaar dat fase-4-onderzoek nodig is. Hierbij kijken wetenschappers ook naar de veiligheid van de vaccins in specifieke doelgroepen, zoals zwangere vrouwen of mensen met een slecht immuunsysteem.

Uit dit vervolgonderzoek kwam inderdaad een zeldzame bijwerking naar voren bij de vaccins van AstraZeneca en Janssen: een combinatie van bloedstolsels met een sterk verlaagd aantal bloedplaatjes. Bij ongeveer 1 op de 100.000 inentingen treedt dit op. Nadat de bijwerking aan het licht kwam, legden landen het prikken tijdelijk stil. Dit laat zien dat er van het begin af aan veel openheid over neveneffecten is geweest.”

De mRNA-techniek van de vaccins van Pfizer en Moderna is vrij nieuw. Zou het bij het massaal vaccineren van de wereldbevolking niet veiliger zijn geweest traditionelere technieken te gebruiken?

„Een traditionele methode is het gebruikmaken van verzwakte of dode virussen of delen daarvan, zoals bij de griepprik. Als we hadden gewacht tot zo’n vaccin tegen corona beschikbaar zou zijn, hadden we nu met lege handen gestaan. Die zijn er namelijk nog niet.

Ook de vectorvaccins van Janssen en AstraZeneca zijn gebaseerd op een relatief nieuwe techniek, die bij vaccins niet eerder op grote schaal is toegepast.”

De vier goedgekeurde coronavaccins zijn razendsnel op de markt gebracht. Zijn ze wel goed onderzocht?

„Jazeker. Alle vereiste stappen in het onderzoek zijn doorlopen. Ik denk daarom dat de vaccins heel veilig zijn.

Dat fase-3-onderzoek goed werkt, laat het mRNA-vaccin van de Duitse firma CureVac zien. In juni kwam naar buiten dat het vaccin niet zo veilig en effectief was. Daarop besloot de producent met het middel te stoppen, ondanks dat hij er veel geld in had gestoken.

De vier in de Europese Unie goedgekeurde coronavaccins zijn inderdaad in hoog tempo ontwikkeld. Daar zijn verschillende verklaringen voor. Eén is dat wetenschappers eerder al veel werk hadden verricht aan het ontwikkelen van vaccins tegen SARS en MERS, virussen die nauwverwant zijn aan SARS-CoV-2. Die kennis kwam nu goed van pas.

Een tweede reden is dat het niet aan geld ontbrak. De financiële middelen zijn enorm geweest. Farmaceuten konden daardoor al een productieketen opzetten voordat de vaccins waren goedgekeurd.

Een andere versneller is dat de verschillende onderzoeksfasen gedeeltelijk parallel zijn uitgevoerd. Elke fase gaat gepaard met enorm veel papierwerk. Normaal dient een farmaceut alle papieren pas in bij een medicijnautoriteit als fase 3 is afgerond, waarop een evaluatieproces van maanden volgt.

Voor de coronavaccins hanteert het Europees Medicijnagentschap echter een snellere procedure, de zogenaamde rolling review. Dit betekent dat farmaceuten nieuwe gegevens over hun product direct kunnen inleveren bij het EMA. Dat heeft flink wat tijd bespaard, terwijl er niet is ingeleverd op zorgvuldigheid.”

Wat de vaccins op de lange termijn met het lichaam doen, weten we niet. Bent u bang voor ernstige langetermijngevolgen?

„Nee, daar maak ik me geen zorgen over. De klinische studies zijn ruim een jaar geleden begonnen; die 30.000 tot 40.000 proefpersonen worden nog steeds heel goed in de gaten gehouden. Tot nu toe heb ik geen enkel bericht gelezen dat er bij hen iets aan de hand zou zijn.

Gevolgen op de lange termijn verwacht ik ook niet. Vaccins hebben over het algemeen geen bijwerkingen die pas na maanden of jaren optreden. De mRNA-vaccins krijg je twee keer toegediend. Twee weken na een prik is hij niet meer aantoonbaar in het lichaam. Ik kan ook geen mechanisme bedenken voor het ontstaan van bijwerkingen na langere tijd.”

Prof. Theo Schetters acht het mogelijk dat mRNA-vaccins je DNA veranderen, schrijft hij in een artikel in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Op die manier zou je jaren later nog de gevolgen van een prik kunnen ondervinden.

„Schetters baseert zich op een studie die laat zien dat een corona-infectie schade aan het DNA van cellen kan veroorzaken. In het artikel staat nadrukkelijk dat het gaat om een infectie, en niet om vaccinatie. Dat is dus oneigenlijk aanhalen van een studie.

Weinig mensen realiseren zich dat verkoudheidsvirussen ook lichaamsvreemd RNA bevatten dat in onze cellen terechtkomt. RNA is dus iets waar ons lichaam dagelijks mee te maken krijgt en waar het prima mee overweg kan. Een mRNA-vaccin is daarom niet zo bijzonder als veel mensen denken. En dat het je DNA zou kunnen veranderen, acht ik zeer onwaarschijnlijk.”

Farmaceuten willen niet verantwoordelijk worden gehouden voor ernstige bijwerkingen. Eventuele schadeclaims komen daarom op conto van de overheid. Hebben ze wel vertrouwen in hun product?

„Daar ga ik wel vanuit. Alleen willen ze geen peperdure schadeclaims aan hun broek krijgen. Nu er op enorme schaal wordt gevaccineerd, kunnen zeldzame, ernstige neveneffecten zomaar bij tientallen of honderden mensen optreden. Als zij allemaal een schadeclaim indienen, kan dat oplopen tot honderden miljoenen euro’s. Farmaceuten willen dat risico niet lopen. Ik denk daarom dat deze clausule voor veel bedrijven een voorwaarde is geweest om te investeren in een vaccin.”