In 1347 bereikt de pest Europa. Volgens de overlevering komt de ziekte uit Mongolië. Tijdens een beleg van een fort schieten Mongoolse strijders met katapulten hun door de pest gestorven kameraden over de muren. Wanneer de Italianen die het fort verdedigen naar hun vaderland terugkeren, nemen ze de ziekte mee. In 1349 heerst de pest in vrijwel heel Europa. Pas in 1353 neemt de epidemie af.
De tol die de pest eist, is onvoorstelbaar. In een paar jaar tijd decimeert de bevolking van Europa. De Zwarte Dood, zoals de pest ook heet, treft een derde van Europa’s inwoners. In Engeland sterven bijna de helft van alle monniken en nonnen. In Canterbury overlijden binnen een jaar drie aartsbisschoppen.
Je kunt je de angst en de paniek misschien wel voorstellen, als de geheimzinnige Zwarte Dood door de straten waart. Geen huis wordt overgeslagen. De ziekte is onverbiddelijk. Artsen weten geen raad, omdat de pest niet te genezen lijkt. Wat overblijft? Vluchten! Weg van de plek des onheils. Overlevenden wijken uit naar nabije steden waar de pest nog niet heerst. Dorpen worden verlaten. Akkers blijven verwaarloosd achter. Maar ondertussen... nemen ze de ziekte mee.
Er zijn allerlei theorieën over de achtergrond van de Zwarte Dood. Vrijwel zeker veroorzaakte de bacterie Yersinia pestis de epidemie tussen 1347 en 1353. Zwarte ratten zijn, als dragers van de ziekte, de uiteindelijke boosdoeners. Een rattenvlo die besmet bloed opzuigt en daarna een mens bijt, brengt uiteindelijk de bacterie over.
De term Zwarte Dood wijst op de zwarte vlekken die de zieken kregen. Ook hebben de patiënten vaak builen in de oksels en lies. Vandaar ook wel de naam builenpest. Vaak volgt al op korte termijn de dood.
De reden dat zo veel mensen sterven aan de ziekte, is de belabberde hygiëne. Het afval ligt gewoon in de straten en de sanitaire voorzieningen zijn beroerd. In iedere middeleeuwse stad en bijna elk huis zitten wel ratten.
Dramatisch zijn ook de gevolgen van de pest geweest. De hele maatschappij raakt ontwricht. Zo volgt in China na de epidemie een zware hongersnood. In Europa duurt het ten minste 150 jaar voordat de bevolkingsniveau weer op het oude peil is. In de loop der eeuwen zijn er nog verschillende nieuwe uitbraken van de pest geweest.
Pas in de 19e eeuw is de ziekte volledig uit Europa gebannen. Door de betere hygiëne, maar ook doordat de bruine rat –geen drager van de ziekte– de zwarte rat verdringt.
Hoewel kans op besmetting laag is, blijft de bacterie nu nog onverminderd gevaarlijk. Zonder behandeling bestaat er een grote kans op overlijden. Daarom staat Yersinia pestis hoog op het lijstje van bedreigende, biologische wapens. Ook komt de ziekte buiten Europa nog regelmatig voor. Zo maakte de pest in 2000 nog slachtoffers in India.
Waarom trouwens de overige middeleeuwers de Zwarte Dood wel overleefden? Soms overwon het immuunsysteem de bacterie en herstelde de patiënt. Maar daar had de middeleeuwse mens geen weet van. Ziekte en genezing leek willekeurig plaats te hebben. Waar de hygiëne beter was, vielen sowieso minder slachtoffers. Maar dat verband werd vaak ook niet gezien. De middeleeuwer zag eerder een duistere samenzwering.
Dood aan de Joden
Over de pest bestonden allerlei mythen. Zo heerste de gedachte dat pest verspreid werd door bedorven lucht. Daarom droegen dokters merkwaardige pinguïnmaskers, gevuld met een kruidenmengsel.
Een andere mythe was de verdenking van de Joden als aanstichters van de pest. In de middeleeuwen leefden zij in groepen bij elkaar. Dankzij de strikte naleving van de oudtestamentische reinigingswetten vielen er in deze wijken weinig slachtoffers. Dat viel op. Omdat niemand wist waar de Zwarte Dood vandaan kwam, kregen de Joden de schuld.
De Joodse arts Balavignus ‘bekende’ na zware martelingen de openbare waterputten te hebben vergiftigd. Door heel Europa volgden talloze pogroms, ofwel volksgerichten. Door de wanhoop gedreven zochten de mensen een uitweg voor hun angst en woede. Joodse wijken werden met de grond gelijk gemaakt. In de steden Basel, Frankfurt, Straatsburg en Keulen moorden boze burgers de totale Joodse bevolking uit.
