De rijke boerenzoon en de arme arbeidersdochter die elkaar na veel tegenspoed "krijgen", houden al decennialang de gemoederen van talloze streekromanlezeressen bezig. Waarom eigenlijk? Op die vraag promoveerde Annemarie van Buuren vorige week aan de universiteit van Groningen.
In recensies komen ze er vaak niet best af. Streekromans worden al gauw bekritiseerd als simpel, schematisch en sentimenteel. Ze heten triviaal en voorspelbaar te zijn. Uitleencijfers van bibliotheken bewijzen echter dat ze door veel vrouwen verslonden worden. Het Drents Vrouwenbureau vroeg zich daarom af of dit genre deze vrouwen ook beïnvloedt. Die vraag kwam terecht aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar Annemarie van Buuren werkt. Zij besloot er een onderzoek aan te wijden, al heeft ze de vraagstelling enigszins aangepast. Niet de invloed, maar de aantrekkingskracht van hedendaagse streekromans op vrouwen staat in haar studie centraal. Waarom?
Van Buuren: "Het vrouwbeeld in streekromans is stereotiep en conservatief. Als je wilt weten wat de invloed van deze boeken op vrouwen is, neem je aan dat de lezers ook triviaal zijn. Dat zat mij dwars. Nee, ik ben zelf geen streekromanlezer, maar ik ga ervan uit dat alle lezers verschillend zijn en dat je niet kunt generaliseren. Daarom was mijn insteek: Hoe komt het dat vrouwen zo veel plezier aan streekromans beleven?"
Slecht gedefinieerd
Toen Van Buuren om te beginnen probeerde vast te stellen wat een streekroman precies is, bleek het begrip slecht gedefinieerd te zijn. Volgens de ene omschrijving betreft het literatuur, volgens een andere triviale boeken. Een derde definitie zegt dat de verhalen dialect moeten bevatten, terwijl een vierde dat juist ontkent. Van Buuren: "Op grond hiervan kon ik dus niet zeggen wat een streekroman is. Daarom ben ik in bibliotheken gaan kijken wat in de praktijk als streekroman bekendstaat. Ik zocht tien titels die in Groningen en Drenthe het meest werden uitgeleend. Die bleken echter allemaal van Henny Thijssing-Boer te zijn en daardoor zou ik geen vergelijking kunnen maken. Dus heb ik er twee van haar gekozen en acht andere genomen. Dat waren boeken van onder anderen Annie Oosterbroek-Dutschun en Mien van 't Sant. Het moesten verhalen zijn die in Groningen of Drenthe speelden, want ik wilde ook kijken of kennis van de streek een rol speelde bij de waardering van deze boeken."
Daarnaast legde de promovenda het boek dat momenteel het meest wordt uitgeleend, voor aan 250 leden van de Bond van Plattelandsvrouwen in Groningen en Drenthe. Hun werd gevraagd deze roman -"Verzwegen verleden" van Henny Thijssing-Boer- te lezen en een aantal vragen te beantwoorden.
Van Buuren: "Ik vroeg dus nogal wat, maar er was veel enthousiasme. In de roman gaat het om een rijke boerendochter en een arm arbeidersmeisje. Allebei zijn ze ongetrouwd, allebei zijn ze in verwachting. Het rijke meisje wil haar kind niet, het arme wil het kind heel graag. Bij de geboorte overlijdt echter juist het kind van het arme meisje. Dan bedenkt de dokter een truc om de kinderen te verwisselen. Zo groeit het jongetje met het boerenbloed op bij het arbeidersmeisje. Dat bloed doet hem later verlangen naar rijkdom, maar zijn pleegmoeder laat hem zien dat het beter is om eerlijk te zijn en arm dan oneerlijk en rijk. Daardoor kiest hij uiteindelijk toch voor een arm meisje."
Is dit een hedendaagse streekroman?
"Ja, het verhaal speelt vlak voor de oorlog, maar het verscheen in 1988. Alle romans die ik onderzocht, zijn geschreven in de jaren tachtig of begin jaren negentig.
Ik heb de lezers gevraagd met wie ze het meest meeleven. Verrassend genoeg doen ze dat niet alleen met de held of heldin, maar ook met zijn of haar moeder. Bij streekromans blijkt er namelijk sprake te zijn van een dubbel perspectief: dat van de held of heldin die op zoek is naar ware liefde, maar ook dat van zijn of haar moeder. In andere genres is dat niet het geval. Daar handelt het kind en vormt de moeder het decor. Ik zeg wel eens tegen mijn kinderen: Mama is geen behang. In streekromans is de moeder dat dus ook niet. Zij handelt weliswaar niet, maar doordat ze thuis zit mee te denken, interpreteert en becommentarieert, is ze wel degelijk een belangrijk personage. In termen van verhaaltheorie is zij het centrum van het verhaal."
Te conservatief
Dat meeleven is des te opvallender, omdat de moeder in streekromans er normen en waarden op na blijkt te houden die het gros van de lezers niet zegt te delen. Van Buuren: "De lezers zijn veel moderner. Met de stelling dat een moeder niet buitenshuis moet werken, was bijvoorbeeld 47,6 procent het oneens en slechts 24,8 procent het eens; 27,6 procent had geen mening. Met de uitspraak: "Een goede vrouw denkt altijd in de eerste plaats aan anderen" was 44,5 procent het eens en 31,4 procent het oneens. Lezers vinden de moeders in streekromans eigenlijk veel te conservatief, maar dat komt doordat de achtergrond rustig moet zijn. Handelde het verhaal over abortus of zo, dan zou dat kunnen afleiden van de relatie tussen moeder en kind. Het gaat in streekromans om de emotie, niet om normen en waarden."
De hedendaagse streekroman is ook niet christelijk?
"Misschien niet expliciet. God wordt niet genoemd, maar wel belangrijk is het aspect dat er Iemand -met een hoofdletter- is, Die alles ziet. Je komt ook een duidelijk onderscheid tussen goed en kwaad tegen en de verhaalstructuur is: Je kunt als mens een heleboel proberen, maar uiteindelijk is alles genade. De helden van de liefdesgeschiedenis maken ontzettend veel fouten. Ze begaan blunder op blunder op blunder. Uiteindelijk komt het toch goed met hen en dat bereiken ze dus niet op eigen kracht. Lange tijd werd gedacht dat vrouwen hierin hun eigen onmacht herkennen. Dat geloof ik niet. Ik denk dat de rol van de moeder zo belangrijk wordt gevonden, omdat ze onvoorwaardelijk achter haar kind staat. Die genade is aantrekkelijk. De streekroman is dus nog wel een protestants-christelijk genre. In de rooms-katholieke provincies Limburg en Brabant wordt hij dan ook weinig gelezen."
Familieroman
In haar proefschrift -met de titel "De taal van het hart. Retorica en receptie van de hedendaagse streekroman"- bekijkt Van Buuren ook in hoeverre lezers de beschreven wereld opvatten als een werkelijke wereld. Zoals de naam al zegt, was de streek aanvankelijk belangrijk voor dit genre. Dat is gaandeweg minder geworden. "De verwatering van karakteristieke streken is daar natuurlijk de oorzaak van. Henny Thijssing-Boer zegt zelf daarom dat ze eigenlijk familieromans schrijft. Het vignet streekroman wordt in de bibliotheek steeds vaker vervangen door het vignet familieroman."
De streekroman verdwijnt?
"Volgens een uitgever die ik heb gesproken, zit er in elk geval weinig vernieuwing meer in. Toch heeft de beschrijving van een streek en het noemen van plaatsnamen nog wel degelijk een functie. Op de vraag of het toch enigszins onrealistische verhaal over de omgewisselde kinderen elementen bevatte die de lezer als onecht beschouwde, vond de helft van niet. Blijkbaar wordt er zo'n werkelijke wereld opgeroepen dat je als auteur heel ver kunt gaan met onechte dingen. Ik heb daar een theorie over: Als je bestaande plaatsnamen gebruikt en aangeeft of het verhaal voor of na de Tweede Wereldoorlog speelt, dan wordt het al gauw als geloofwaardig beschouwd. Het is niet zo dat auteurs trucjes gebruiken. Uitgevers hebben daar wel een heel lijstje van, maar auteurs zelf zijn gewoon goede vertellers die aanvoelen wat de lezer wil."
En hoe ziet dat lijstje van de uitgever eruit?
