Hoe snel kan het gaan? Halverwege 2018 was Thunberg nog een onbeduidende scholier. Inmiddels maakte de hele wereld kennis met de 16-jarige activiste, is ze volgens het Amerikaanse tijdschrift Time ”Persoon van het jaar” en heeft vrijwel iedereen een mening over haar. Waar Thunberg ook komt, ze staat vol in de schijnwerpers. Zo moest de Zweedse begin december tijdens een klimaatprotest in Madrid uit enthousiaste menigte worden gehaald. Ze werd bijna onder de voet gelopen.
Voor veel jongeren –met name meiden– is Greta een identificatiefiguur, signaleert Jacquelien van Stekelenburg. De hoogleraar sociale verandering en conflict aan de VU deed onderzoek naar klimaatdemonstraties door jongeren. „Inmiddels is ze meer dan dat. Ze is de kopvrouw van de klimaatbeweging geworden. Ze wordt uitgenodigd op allerlei belangrijke bijeenkomsten en wordt niet alleen door jongeren, maar ook door politici en milieuclubs op een voetstuk gezet.”
Dat tieners zich dankzij Thunberg laten horen waardeert theoloog-filosoof Henk Massink als positief. „Ik vind het mooi dat jongeren weer zo gepassioneerd en maatschappelijk betrokken zijn. Dat heb ik decennialang gemist.”
Wat precies de reden is dat Thunberg wereldwijd doorbrak, is lastig te zeggen, vindt Van Stekelenburg. Ze trekt de vergelijking met plotselinge hypes op het schoolplein. „Waarom is het opeens knikkertijd? Die processen zijn ingewikkeld. Een factor kan het weer zijn: vorig jaar hadden we een extreem warme zomer. En deze winter lag er sneeuw in Los Angeles. Ook extreem.”
Haar populariteit heeft ze in ieder geval niet te danken aan het feit dat ze iets speciaals doet, stelt Tjirk van der Ziel, docent sociologie en onderzoeker storytelling aan de Christelijke Hogeschool Ede. „Haar speeches zijn niet uitzonderlijk. Ze is geen uitmuntend redenaar. Nee, haar cultstatus dankt ze vooral aan de omarming door het publiek. Tijdens haar persconferentie bij de klimaattop in Madrid waren er meer tv-ploegen dan bij welk persmoment van een hooggeplaatste wereldleider ook. De media spelen dus een belangrijke rol.”
Uiteindelijk is de status van Thunberg een vrucht van deze tijd, stelt de CHE-docent. „Mensen zijn op zoek naar helden. We missen Mandelafiguren. Greta wordt wel vergeleken met Jeanne d’Arc. Zij was de nationale heldin van Frankrijk, omdat ze vooropging in de strijd tegen de Engelsen. De wereld gonst op dit moment van de conflicten, oorlogen en het slechte nieuws, zoals klimaatverandering. In zo’n tijd staat een jong en onbedorven kind op dat wars is van de politiek. Dat is verfrissend en slaat dus aan.”
Overslaande stem
„How dare you?” „Hoe durft u?” Dat slingerde Greta met overslaande stem de wereldleiders naar het hoofd toen ze in september op de speciale klimaatactietop in New York mocht spreken. In haar toespraak verweet Thunberg wereldleiders dat ze alleen maar praten over geld en over „sprookjes van eeuwige economische groei.” Dit gaat ten koste van de toekomst van de toekomstige generatie, beet ze hen toe. „Jullie stelen mijn toekomst.”
Hoewel de jonge activiste al langer bagger over zich heen kreeg, ontlokte juist haar optreden in New York veel kritiek. De „hysterische” Thunberg zou „gehersenspoeld” zijn. Een sarcastische president Trump twitterde: „Zo leuk om te zien. Ze lijkt me een heel gelukkig meisje dat zin heeft in een stralende en mooie toekomst.”
In een peiling van Maurice de Hond bleek dat bijna de helft van de Nederlanders „vrij negatief” (15 procent) of „negatief” (31 procent) over de toespraak van Thunberg dacht. Ruim een kwart was positief. Die steun kwam vooral uit de achterban van GroenLinks, PvdD en PvdA. FVD- en PVV-aanhangers waren het negatiefst.
De kritiek die ze oogstte, valt goed te verklaren, stelt de Amsterdamse hoogleraar Van Stekelenburg. „Ze toonde haar gevoelens in een politieke arena waar normaal gesproken alleen rationele betogen langskomen. Zo’n emotionele speech is daar hoogst ongebruikelijk.”
Ook Van der Ziel is niet verbaasd dat Thunbergs boodschap weerstand oproept. „Ze gaat het debat met een gestrekt been in. En iedereen die een radicaal standpunt vertolkt, krijgt tegenwind. Je roept dat nu eenmaal op.” Toch schuilt er meer achter de kritiek, denkt de CHE’er. „Critici voelen zich aangevallen. Ze voelen zich onbehaaglijk bij Thunberg, omdat ze iedereen aanspreekt op de eigen verantwoordelijkheid om iets te doen tegen klimaatverandering. Om de eigen levensstijl maar niet te hoeven veranderen, spelen ze op de persoon.”
Een ander veelgenoemd punt van kritiek is dat mensen om Thunberg heen misbruik van haar en haar autisme zouden maken. Van der Ziel kan dat niet direct beamen. „Vanwege haar bekendheid kan ik me wel voorstellen dat mensen daar voordeel uit proberen te halen. Thunberg brengt hele volksstammen op de been, dus door haar af te beelden en als symbool te gebruiken, profiteer je mee. Vooral milieuorganisaties doen dat. Ik zou zeggen dat ze strategisch gebruik –en dus geen misbruik– van haar maken.”
Een gevolg van haar bekendheid is dat Thunbergs doen en laten onder een vergrootglas ligt. Waar groene politici weleens met meel in de mond praten gezien hun vakantiekiekjes uit verre oorden, kan Thunberg van schijnheiligheid niet worden beticht. Ze eet geen vlees en reist pertinent niet met het vliegtuig. Naar New York ging ze per zeilschip en richting de klimaattop in Madrid voer ze mee op een catamaran.
Thunbergs consequentheid werkt in haar voordeel, denkt Van der Ziel. „Ze heeft iets authentieks. In haar radicaliteit om duurzaam te leven straalt ze iets puurs uit. Anderen denken: zo kan ik niet leven, maar haar lukt het wel.”
Vorm en inhoud
Eind 2018 kreeg de populariteit van Thunberg absurde trekjes. De Zweedse Kerk in Malmö kondigde aan dat ze in Gretha Thunberg een van de opvolgers van Jezus Christus zag. Voor Van der Ziel gaat dat veel te ver. „Een mens kun je nooit vergelijken met Jezus. Als je zoiets beweert, neem je de kern van je eigen geloof niet serieus.” Massink: „Dat mensen haar zo adoreren vind ik een bijzonder fenomeen. Haar de opvolger van de Heere Jezus noemen kan volstrekt niet.”
Daarmee is wat Massink betreft niet alles gezegd over hoe christenen zich moeten verhouden tot de klimaatactiviste. „Thunberg moet uiteindelijk op de inhoud worden beoordeeld”, vindt de auteur van het boek ”Oog voor de schepping”. „Daarbij speelt mee hoe je het klimaatprobleem taxeert. Zelf vind ik dat de wetenschap overtuigend bewijst dat er iets mis is met het klimaat door menselijk toedoen. We moeten wat mij betreft altijd uitgaan van de best beschikbare kennis. Ik sta dus achter haar boodschap.”
De theoloog-filosoof is echter niet weg van de gewraakte speech van Thunberg. „Die kwam op mij vrij dramatisch over. Met haar verbeten toon nam ze mij niet voor zich in.” Toch onderscheidt hij graag vorm van inhoud. „Want op wát ze zei, valt weinig af te dingen. Ze weet waar ze het over heeft. Dat het bijvoorbeeld lang aan politieke wil ontbrak om iets te doen aan klimaatverandering, daar heeft ze gelijk in.”
De oproep om iets te doen aan klimaatverandering hoeft christenen niet af te schrikken, vindt de theoloog. „We moeten voorzichtig zijn die af te wijzen met het oog op Gods voorzienigheid. Dan ontstaat er een tegenstelling met de menselijke verantwoordelijkheid. Ik vergelijk klimaatbeleid wel eens met de Deltawerken. Als de toekomst in Gods hand is, mochten we dan destijds wel maatregelen nemen tegen toekomstige overstromingen? Niemand zal durven beweren dat we dat niet mochten doen.” Hetzelfde geldt voor maatregelen tegen klimaatverandering, aldus Massink.
Volgens Thunberg zelf hebben haar klimaatstakingen geen effect gesorteerd. Op de persconferentie in Madrid zei ze dat haar spijbelacties zich „niet hebben vertaald in actie” door regeringen. CHE-docent Van der Ziel ziet dat toch anders. Ze gaat zeker een erfenis nalaten, verwacht hij. „Al is haar invloed niet direct zichtbaar. Die zit meer achter de schermen. Thunberg zet de zaken op scherp. Wat zij zegt, gaat in de hoofden van politici zitten.”
De Zweedse activiste reageert af en toe op de kritiek die ze te verstouwen krijgt. „Wanneer haters het gaan hebben over je uiterlijk en dat je anders bent (ze doelt op haar autisme, MK), (...) dan weet je dat je aan het winnen bent!” zei ze in augustus op Twitter. Ze vertelde vervolgens dat ze voor augustus 2018 zelden energie had, weinig praatte en thuiszat met een eetstoornis. „Dat alles is nu verdwenen, omdat ik een doel heb gevonden, in een wereld die voor zo veel mensen zo oppervlakkig en zinloos lijkt.”
Persoon van het jaar
Greta Thunberg ziet op 3 januari 2003 in Stockholm het levenslicht. Al op jonge leeftijd raakt ze geïnteresseerd in milieu en wetenschap.
Op 20 augustus 2018 staat een 15-jarige Greta voor het Zweedse parlement. Ze spijbelt van school. Het protestbord dat ze vasthoudt, toont de kreet: ”Skolstrejk för Klimatet” (”Schoolstaking voor het klimaat”). De berichtjes die ze daarvan plaatst op sociale media gaan viraal. Media in binnen- en buitenland springen er bovenop. Tienduizenden scholieren in ruim 150 landen volgen daarna haar voorbeeld en spijbelen vanwege klimaatverandering. Thunbergs actie groeit uit tot een wereldwijde beweging bekend onder namen als School Strikes 4 Climate, Fridays for Future, Youth for Climate.
Tijdens een TEDx-conferentie verklaart Greta dat ze het syndroom van Asperger en een obsessief-compulsieve stoornis heeft. „Dat betekent in feite dat ik alleen spreek als ik denk dat het nodig is. Nu is een van die momenten.” Haar autisme kan een verklaring bieden voor haar sterke focus en verbetenheid rond het thema klimaat.
Het scheelt niet veel of de tiener sleept in het najaar van 2019 de Nobelprijs voor de Vrede binnen. Ze is een van de genomineerden. In december wordt Thunberg door Time uitgeroepen tot persoon van het jaar. Ze is daarmee de jongste ooit die de cover van het tijdschrift tooide en komt daarmee in het rijtje van vooral mannelijke wereldgroten. „Van een spijbelend schoolmeisje tot een ontmoeting met de secretaris-generaal van de VN”, zo motiveert het Amerikaanse opinieblad de keuze.
„Greta een voorbeeld”
Charlotte Schimmel (17) uit Utrecht was in maart dit jaar een van de leerlingen van het Driestar College die spijbelden voor het klimaat. Greta Thunberg was voor haar daarbij een voorbeeld. „Ik vind haar erg dapper en gedreven. Ze staat voor haar boodschap en heeft een enorme beweging op gang gebracht.”
Een christen moet als rentmeester zorgdragen voor de aarde, vindt de scholiere. Dat is ook de reden dat ze achter Thunberg staat. „We maken veel kapot. Zoals wij leven in het Westen is niet meer in harmonie met de schepping. Als klimaatstaking de weg is om daar verandering in te bewerkstelligen, vind ik dat oké. Iedereen kan zijn eigen levensstijl aanpassen, maar er moet meer gebeuren.”
Dat spijbelen burgerlijke ongehoorzaamheid is, beseft Charlotte terdege. „Daarom is het ook maar bij een uitzondering gebleven. De motivatie was: waarom zou ik naar school gaan als anderen onze toekomst aan het verpesten zijn?”
