Vliegende mammoeten

Dick Mol loopt het water nog niet in de mond. „Niemand zal zich daaraan wagen als je die weke delen van een mammoet ziet.” De mammoetdeskundige kan het weten, hij bezocht zowel Fairbanks als Siberië „en vrijwel alle andere plaatsen op het noordelijk halfrond waar mammoeten zijn geweest.” Mol is in het dagelijks leven douanebeambte, maar hij besteedt al 30 jaar zijn vrije tijd aan mammoeten. Enkele weken geleden keerde hij terug uit Siberië, waar hij samen met een Frans-Russisch onderzoeksteam delen van een mammoetstier opgroef uit de altijd bevroren bodem, de permafrost, die ter plekke meer dan 500 meter dik is.

De leider van dit Mammuthus-project, Bernard Buigues van het Franse Cercles Polaires Expéditions, heeft grootse plannen. Nog deze zomer gaat hij een complete mammoet in zijn geheel uit de bodem halen, per helikopter vervoeren en daarna tentoonstellen in een ijskelder. Als dat lukt, wil hij een tweede mammoet in bevroren toestand de wereld rondvliegen in een tot museum omgebouwd vrachtvliegtuig.

Vorige week vertelden de twee over hun expeditie, tijdens een bijeenkomst in Rotterdam van 'mammoetologen' uit de hele wereld. Buigues liet bovendien een voorproefje zien van de film die hij gaat maken voor de Amerikaanse televisiezender Discovery Channel, een van zijn geldschieters. De conferentie markeerde ook de start van een expositie over mammoeten in het Rotterdamse Natuurmuseum.

Woonwagen-op-ski's
Het Siberische schiereiland Taymir valt nauwelijks tot de bewoonde wereld te rekenen. Het gebied ligt volledig boven de poolcirkel en is vele malen groter dan Nederland. De hoofdstad Chatanga telt slechts 4000 inwoners. Het eiland wordt grotendeels bevolkt door Dolganen, vanouds een nomadenvolk dat verwant lijkt aan de Inuit, de eskimo's van Groenland.

Het grootste deel van de 5500 Dolganen leeft in Chatanga of in enkele kleinere dorpen. Het trekken zat een paar honderd Dolganen echter zo in het bloed dat ze 15 jaar geleden het 'stadse' leven weer inruilden voor een sobere woonwagen-op-ski's die onder barre omstandigheden over de toendra glijdt.

Zoals de hut van de familie Jarkov. Een houten skelet overtrokken met zeil, een houtkachel in het midden, eromheen de gebruinde gezichten van de gezinsleden, gekleed in dierenvellen. De kudde rendieren levert niet alleen huid, vlees en melk, maar is ook de 'motor' van de woonwagen. Elke 10 of 12 dagen, zodra de dieren het meeste mos onder de sneeuw hebben weggehaald, spannen de Jarkovs enkele rendieren voor hun hut en zoeken ze een andere standplaats. Geen gemeenteraad legt hen een strobreed in de weg.

Op zijn tocht over de toendra stuit Gennadi Jarkov in 1997 op een 10 centimeter hoog stuk van een mammoetstoottand, dat boven de grond uitsteekt. Gedurende de zomermaanden graaft de familie Jarkov met man en macht twee puntgave tanden uit de grond. Een beetje slagtand 'doet' 500 dollar in Chatanga, hoewel de echte waarde minstens het tienvoudige is.

De Jarkovs zijn niet geïnteresseerd in geld maar willen de tanden gebruiken om er gereedschap en sieraden van te maken. Ze beseffen echter dat het hier om een uniek exemplaar gaat en informeren de autoriteiten over hun vondst. Die zoeken contact met de filmploeg van Bernard Buigues. De Fransman –„voorheen kende ik mammoeten alleen uit stripverhalen”– doorkruist het poolgebied al sinds 1991 en loopt direct warm voor het idee om een complete mammoet te ontdooien. Buigues benadert de Nederlander Dick Mol om samen met andere Franse en Russische wetenschappers de Jarkov-mammoet –zo heet het dier nu officieel– verder bloot te leggen.

Broden
Begin april belandt Mol in de houten barak tegenover het vliegveld van Chatanga, de uitvalsbasis van de wetenschappers. „Om de plaats van de mammoet te bereiken, moet je een paar uur in noordelijke richting vliegen, met een Antonov-2-propellervliegtuig van 30 of 35 jaar oud. Schijnt bijzonder veilig te zijn hoor. Het voordeel is dat je in het gebied dag en nacht kunt werken, de zon gaat niet onder. De temperatuur is gemiddeld zo'n 10 tot 15 graden onder nul, het koudste wat we meemaakten was min 28.”

Bij de Jarkov-mammoet heeft Buigues een klein tentenkamp opgezet. Hij vliegt aggregaten in zodat de onderzoekers met een ordinaire haardroger de omringende grond kunnen ontdooien. „Centimeter voor centimeter. De meeste opgravingen uit de permafrost gebeuren in de zomer, door warm water op de mammoet te gieten. Dat is gemakkelijk, snel en goedkoop. Wij kiezen echter bewust voor de lente en het najaar. De bodem is dan heel koud en daardoor dringt de warmte van de föhn nauwelijks door in het dier. Het voordeel is dat het vlees niet gaat rotten en beter bruikbaar blijft voor genetisch onderzoek. Bovendien: de permafrost bestaat uit ijs en heel fijne gronddeeltjes. Door met droge lucht te ontdooien verdampt het ijs en hou je stof over in plaats van modder. Het dier blijft dus veel schoner.” Een huidoppervlakte van 1 vierkante meter schoonmaken, kost Buigues een dag of drie.

Behalve zijn tanden mist de mammoetstier sinds afgelopen maand ook zijn boven- en onderkaak, een wervel, een heup en enkele ribben. In een badkuip in de barak in Chatanga wast Mol de opgegraven, nog bevroren skeletdelen schoon.

Alle onderdelen worden nauwkeurig bekeken en gemeten, om meer te weten te komen over het dier. „Het is een mannetje van de wolharige mammoet, Mammuthus primigenius. Aan de hand van de slijtage van de kiezen weten we dat het dier 47 tot 49 jaar oud was toen het doodging. Onderzoekers in Utrecht hebben materiaal van het dier gedateerd op 18.430 jaar voor Christus.”

De amateur-mammoetdeskundige is diep onder indruk van de stoottanden. „Ze zien eruit alsof het dier gisteren nog rondliep.” De tanden zijn 291 centimeter lang, 12 en 13,2 centimeter dik en spiraalvormig gekruld zodat ze een complete cirkel beschrijven. „Het gewicht weten we niet precies, maar ik heb vroeger in de bouw gewerkt en een zak cement van 50 kilo was geen probleem voor mij. Ik schat dat ze 65 tot 70 kilo per stuk wegen”, zegt Mol. Hij toont een foto waarop hij als een gewichtheffer een van de tanden op z'n schouders draagt.

IJskelder
Buigues heeft een goede band opgebouwd met de Dolganen. Hij biedt niet alleen meer dan 500 dollar per tand, maar brengt met elke vlucht een paar dozijn harde broden voor hen mee en schenkt hun af en toe een glaasje 'sterk water' in. Inmiddels hebben de nomaden zeven mammoeten voor hem gelokaliseerd, de verste ligt 800 kilometer ten noorden van Chatanga.

Overmorgen stapt hij weer in het vliegtuig naar Siberië. „We gaan nu met een radarteam langs al die locaties, om te kijken welke mammoeten interessant zijn. De speciale radar 'kijkt' tientallen meters diep in de grond, het contrast is prima.”

Het doel van Buigues is het vinden van een exemplaar dat geschikt is om in bevroren toestand uit te hakken. Hij heeft het draaiboek al klaar. „In de zomer is de temperatuur 15 tot 25 graden boven nul, dus het bovenste laagje van de grond ontdooit dan. Vlak naast de mammoet halen we telkens, om de 6 uur of zo, een laagje grond weg, zodat de volgende laag weer ontdooit. Boven de mammoet zelf spannen we een tent, zodat die bevroren blijft. Aan één kant van de mammoet halen we een brede strook grond weg, zodat we er goed bij kunnen. Ik schat dat we tot een meter of 3 diepte moeten graven. Daarna hakken we met pneumatische hamers en boren sleuven onderlangs het blok grond waar de mammoet in ligt. Daarin brengen we een chassis aan.”

Buigues heeft de sterkste helikopter van Rusland gereserveerd voor het optillen van de kolos. De Mi-26 heeft een hefvermogen van 40 ton, als er tenminste niet te veel kerosine in de tanks zit. De Fransman schat dat het blok grond 30 ton weegt. De helikopter moet opnieuw tanken om de kolossale vracht naar Chatanga te kunnen vliegen.

De bestemming van de Mi-26 is een ijskelder in het centrum van de hoofdstad, bij de haven. „Die is daar tijdens de Koude Oorlog uitgehakt door dwangarbeiders, in de tijd van Stalin, als schuilkelder. De temperatuur is er constant min 15.” Behaaglijk, vergeleken met de toendra, vind Buigues. „Zo kunnen we op ons gemak de mammoet blootleggen. Er is geen wind, je hebt geen last van de muggen, er is goed voedsel, je bent vlak bij je hotel en je hebt alle tijd.” Met röntgenstraling is het dier eenvoudig te onderscheiden van de omringende grond, daardoor kunnen de wetenschappers een groot formaat haardroger gebruiken. Ongetwijfeld is de burgemeester van Chatanga blij met de publiekstrekker.

Vliegende vrieskist
„Deze zomer willen we nog een mammoet opgraven. Het tweede deel van ons project is het maken van een mobiele tentoonstelling in een Antonov AN-124, een vliegtuig dat we ombouwen tot vliegend museum. Ik heb al contact met Franse ingenieurs die een koeling kunnen leveren die de mammoet ook in het vliegtuig permanent bevroren houdt. Daarmee trekken we de wereld rond.”

De viermotorige Antonov is een van de grootste vrachtvliegtuigen ter wereld, met een startgewicht van 405 ton, een spanwijdte van ruim 73 meter en een vrachtruim van 36,5 bij 6,4 bij 4,5 meter (l x b x h). Hoe lang gaat het duren voor deze vliegende vrieskist-met-mammoetvlees het luchtruim kiest? „Nog minstens 2 jaar. Ik heb nog wel een paar jaar geduld. De mammoeten hebben duizenden jaren op ons gewacht.”

Na de mammoet de zondvloed (25 mei 1999)