Paarse ideologie brengt nieuwe tegenstelling

Is de antithese tussen christelijke en seculiere partijen voorbij of leeft ze juist weer op? Die vraag komt op nu in een jaar tijd een reeks omstreden wetsvoorstellen door de Tweede en de Eerste Kamer is aangenomen. In de debatten over die wetten stonden de partijen tegenover elkaar. In een serie artikelen gaan vier betrokken personen in op de vraag. Volgens Jan Peter Balkenende is er een nieuwe antithese ontstaan. Een van het hedonistisch-liberalisme zoals dat nu onder paars hoogtij viert, tegenover de christelijke ideologie van de christelijke partijen. Dinsdag volgt de laatste aflevering.

„Ik zie Nederland als een land met maar twee regels, doe niemand kwaad en steel niet”, zo zegt een door het Amerikaanse weekblad Newsweek (4 juni 2001) geïnterviewde Canadees in Amsterdam. „Yeah, dit is hedonisme”, voegt hij eraan toe.

Hedonisme, het nastreven van persoonlijk genot als hoogste doel, daaraan denkt deze buitenlander als hij aan Nederland denkt. Het is altijd interessant om het eigen land door de ogen van een buitenlander te bekijken. En dat is ook weer het geval bij dit artikel. Hedonistisch is de rake typering die de Canadees van de Nederlandse samenleving geeft. Dit door een buitenlander beleefde hedonisme is ook in de politiek terug te vinden. De twee paarse kabinetten hebben de afgelopen jaren de individuele norm tot collectieve norm gemaakt: Wat je wil moet ook kunnen. Waar het de visie op de culturele identiteit van Nederland betreft, zijn PvdA, VVD en D66 in elkaar opgegaan. Zij hebben elkaar in paars gevonden met een levensvisie die hedonistisch-liberaal genoemd zou kunnen noemen.

Het begon in het eerste paarse kabinet met een aantal economische kwesties waarin afgerekend werd met wat werd gezien als de erfenis van de christen-democraten in de regering. Het uitte zich in een afschaffing van de adviesverplichting van de SER, een drastische beperking van de kinderbijslag en het openstellen van de winkels op zondag.

In het tweede paarse kabinet zijn de meer ethische kwesties aangepakt. Het bordeelverbod werd opgeheven, het huwelijk werd opengesteld voor paren van gelijk geslacht en euthanasie werd legaal. Zelfs op het terrein van het drugsbeleid zijn de verschillen ideologisch nog maar een fractie van wat ze waren. Zowel de PvdA als de VVD wil softdrugs legaliseren. Het enige verschil is dat de VVD dit alleen in Europees verband wil, terwijl de PvdA een Nederlandse ”alleingang” niet uitsluit.

Paarse ideologie
Het paarse kabinet, waarin de politieke uitersten met elkaar samen gingen werken, leek de definitieve afrekening met de ideologieën in de Nederlandse politiek. Maar na zeven jaar paarse samenwerking doet zich een merkwaardige ontwikkeling voor. Onbedoeld en ongepland blijkt er gaandeweg een paarse ideologie te zijn ontstaan. Het bewijs daarvan leverde Hans Dijkstal, toen hij onlangs critici, die vanuit hún ideologie gekant waren tegen de paarse euthanasiewet, als „onverdraagzaam” afschilderde. Hij deed niets anders dan zijn eigen liberaal-hedonistische ideologie te plaatsen tegenover de christelijke ideologie. De paradox is dat hij dat precies deed op een manier die hij zijn politieke tegenstanders verweet: hij kon geen begrip opbrengen voor het standpunt van de ander.

De hedonistisch-liberale ideologie loopt in een val, waarin twee eeuwen geleden het liberalisme ook al liep: het als universele waarheid verkondigen van de eigen ethiek. In de negentiende eeuw was het Guillaume Groen van Prinsterer die als eerste vanuit de christelijke ethiek de liberale ideologie aan de kaak stelde. Hij deed dat met het begrippenkader van die tijd, maar zijn fundamentele opstelling is ook twee eeuwen later nog actueel. Tegenover de individuele moraal die het liberalisme predikt, staan de aan het Evangelie ontleende gemeenschappelijke waarden en normen. In de samenleving die het CDA voor ogen staat zijn dat respect, naastenliefde en verantwoordelijkheid. De door Groen van Prinsterer gesignaleerde tegenstelling tussen revolutie en Evangelie werd vervolgens door de antirevolutionaire voorman Abraham Kuyper gebruikt om glashelder de verschillen te markeren met de stromingen die stonden in de traditie van de Franse Revolutie; hij noemde deze tegenstelling de antithese. „Aan Gods bestel, en niet aan 's menschen wil de hoogheid!” zo verwoordde Kuyper het in 1889.

Tegenover elkaar
In 2000 zijn de woorden die gebruikt worden anders, maar de onderliggende tegenstelling bestaat nog steeds. Het liberalisme legt de nadruk op de individuele vrijheid van de mens en de christelijke ideologie ziet de mens primair als onderdeel van een gemeenschap. Dat is de nieuwe antithese.

Deze antithese is een tegenstelling die niet naadloos aansluit op de partijorganisatie van vandaag de dag. In grote lijnen zou je het paarse liberaal-hedonistische denken, wat de ethische kwesties betreft aangevuld met GroenLinks, aan de ene kant van de scheidslijn kunnen plaatsen, en de christelijke partijen aan de andere kant. Maar de PvdA van Jan Pronk is niet de PvdA van Rick van der Ploeg en de VVD van Frits Bolkestein is niet de VVD van Hans Dijkstal. Pronk en Bolkestein zijn meer geneigd de mens in relatie tot zijn gemeenschap te beschouwen; Van der Ploeg en Dijkstal stellen de zelfbeschikking van het individu voorop.

De herschikking van het politieke landschap langs deze lijnen, die in 1998 door Jaap de Hoop Scheffer werd voorspeld, zou door de recente opleving van de antithese wel eens versneld kunnen worden. Daarbij zou de op christelijke waarden en normen gebaseerde ideologie wel eens als duurzaamste uit de bus kunnen komen. Het eerder aangehaalde artikel uit Newsweek biedt aanknopingspunten voor deze stelling.

Newsweek kijkt met een mengeling van verbazing en onbegrip naar de Nederlandse liberale cultuur. Critici van het paarse hedonistisch-liberalisme zullen er veel van hun bezwaren tegen de heersende moraal in herkennen. De op christelijke waarden en normen gebaseerde politieke stromingen hebben meer bondgenoten in het buitenland dan in Nederland zelf. En andersom blijkt de dominante hedonistisch-liberale cultuur in Nederland, internationaal een buitenbeentje te zijn.

Winnende kracht
Het artikel in Newsweek wordt afgesloten met de vraag of de liberale cultuur de grote verandering waar de Nederlandse samenleving voor staat wel zal overleven. Binnenkort zal immers meer dan de helft van de bevolking van de grote steden uit mensen met een geheel andere culturele achtergrond bestaan. In een steeds internationalere en gefragmenteerdere samenleving heeft de ideologie die pleit voor het versterken van gemeenschappelijke waarden en normen een grotere kracht dan de ideologie die de norm van het individu tot uitgangspunt neemt.

De auteur is vice-voorzitter van de CDA-Tweede-Kamerfractie.

Deel 2: Antithese in een nieuw gewaad