Dat Mozart een wonderkind was, weet iedereen. Maar dat Mendelssohn net zo briljant was, is minder bekend. Daar wil Ars Musica verandering in brengen. De komende zeven jaar zet het muziekgezelschap de Duitse componist volop in de schijnwerpers.
Dirigent Patrick van der Linden (46), artistiek leider van Ars Musica, is al heel lang gefascineerd door Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847). „Ik weet nog dat ik zijn koorwerk ”Verleih uns Frieden” voor het eerst hoorde. Ik was 13 of 14. Onvergetelijk. Het maakt dat ik altijd al een zwak heb voor deze componist, voor zijn muzikale taal.”
Veel mensen kennen Mendelssohn van zijn oratoria ”Elias” en ”Paulus”, van de zes orgelsonates, van zijn Psalm 42 (”Wie der Hirsch schreit”), en van zijn ”Lieder ohne Worte” voor piano. Maar daar houdt het vaak mee op. Van der Linden: „Dan ken je dus maar een heel klein beetje van hem. Je mist zijn kamermuziek, zijn strijkkwintetten, zijn pianoconcerten, zijn symfonieën, zijn opera’s.”
Daar wil Ars Musica wat aan doen. Met het project ”Felix”, dat deze maand van start gaat, vraagt het muziekgezelschap zeven jaar lang aandacht voor Mendelssohn. Ieder jaar is er een deelthema. Na de aftrap met ”Fantastische Felix” volgen ”Wonderkind Felix” (2023), ”Fanny en Felix” (2024), ”Verboden Felix” (2025), ”Reiziger Felix” (2026), ”Gelovige Felix” (2027) en ”Bach en Felix” (2028). Het project sluit in 2029 af met ”Felix en de Matthäus Passion”.
Met deze deelthema’s zet Ars Musica de Duitse componist, die vooral in Leipzig werkte, in al zijn verbanden neer: als broertje van de even getalenteerde zus Fanny, als Joodse componist wiens muziek onder het nationaalsocialisme verboden werd, als musicus die op zijn reizen naar Engeland en Italië inspiratie opdeed, en vooral als degene die in 1829 Bach onder het stof vandaan haalde door diens ”Matthäus Passion” voor het eerst sinds lange tijd weer uit te voeren. Van der Linden: „Aan het eind van het project willen we zijn belangrijkste composities hebben uitgevoerd en op video hebben vastgelegd.”
U noemt Mendelssohn een genie. Waarom?
„Mendelssohn was een wonderkind, minstens zo groot als Mozart. Hij was componist, organist, pianist, filosoof, dirigent, wereldreiziger, dichter, schilder. Echt een homo universalis. Hij groeide op in een rijk Joods milieu en had in die zin alles mee. Hij onderhield vriendschappen met bijvoorbeeld theologen en filosofen, onder wie de dichter Goethe. Kortom, er was veel input in zijn leven. En alles wat hij deed als musicus, deed hij op hoog niveau. Hij gold als een sterpianist, kon ongelooflijk goed improviseren, was een gevierde organist, kreeg een onderscheiding van de filosofische faculteit in Leipzig. En ook wat hij als componist schreef, was heel bijzonder. Als jochie van 10 maakte hij al strijkerssymfonieën. Daar zitten echt pareltjes tussen. Als puber componeerde hij zijn eerste vioolconcert. Ongelooflijk. En op 16-jarige leeftijd schreef hij zijn ouverture ”Ein Sommernachtstraum”, die zo populair werd dat hij ermee doorbrak. Hij is wellicht de knapste, breedst onderlegde componist die ooit geleefd heeft.”
En toch moet hij onder het stof vandaan gehaald worden?
„De tragiek is dat hij na zijn dood in 1847 in een kwaad daglicht is komen te staan. Richard Wagner schrijft bijvoorbeeld rond 1850 een vlammend epistel tegen de Joodse invloeden in de Duitse muziek. Dan bedoelt hij muziek van Mendelssohn en bijvoorbeeld ook van de Joodse componist Giacomo Meyerbeer. Die zouden het Germaanse pathos missen; ze zouden de parasieten in de Duitse cultuur zijn. Heel heftig. De ideeën van Wagner zijn later door Hitler misbruikt. In de Tweede Wereldoorlog werd daarom Mendelssohns muziek verboden, ook al was hij op 7-jarige leeftijd protestants gedoopt. De muziek van Wagner met al zijn dramatiek was juist het ideaal binnen het nationaalsocialisme.”
Ook na de oorlog kwam er geen kentering?
„Ik heb zelf nog meegemaakt dat op het conservatorium wat neerbuigend over Mendelssohn werd gesproken. Bij de romantiek van de 19e eeuw hoorde de dramatiek van Wagner of Franz Liszt, met hun vooruitstrevende ideeën over chromatiek en harmonie. Mendelssohns muziek miste die dramatiek, en zou daarom oppervlakkig zijn. Ik denk dat je dan met een verkeerde bril naar de 19e eeuw kijkt. Die periode van de vroegromantiek is echt veelkleuriger. De scheidslijn is veel minder scherp. Mendelssohn was bijvoorbeeld een groot fan van Beethoven, van Schubert, ook wel van Schumann. Hij was een vriend van Liszt en kon zelfs goed opschieten met de Franse componist Hector Berlioz, een bijzonder lastig man. Maar dit soort dingen is vaak onbekend.”
Hoe zou u Mendelssohns muziek typeren?
„Hij was inderdaad geen vernieuwer als het gaat om zijn harmonische taal; hij componeerde vanuit een klassiek vormbesef. Hij was wél vernieuwend in het verder ontwikkelen van vormen of genres, denk aan ”Lieder ohne Worte”. Van de dramatiek van een Wagner moest hij niet veel hebben. Maar zijn muziek ademt wel degelijk de 19e eeuw. Hij oriënteerde zich op Bach en diens ijzersterke contrapunt, en combineert dat met de ideeën van de vroegromantiek waarbij muziek gevoelens moet uitdrukken. Bij hem vind je een ongelooflijk fraai contrapunt, een fantastisch weefsel van stemmen; en tegelijkertijd prachtige melancholische melodieën. Neem ”Verleih uns Frieden”: dat is én klassiek én romantisch. Dat laatste zit ’m in de melodie en in de dynamische schakeringen, die heel eigentijds zijn.”
Behalve als genie zet Ars Musica Mendelssohn ook neer als vriend. Waarom?
„Het leuke is dat er meer dan 6000 brieven van hem bewaard zijn gebleven. Brieven fungeerden in die tijd als de sociale media van nu. We kennen Mendelssohn daarom best goed. Het beeld dat uit die correspondentie oprijst, is dat van een vriendelijke verbinder, een charismatische man die ook nog eens heel knap was. Hij slaagt er bijvoorbeeld in om rooms-katholieken en protestanten te verbinden, en tegelijk zweert hij het Jodendom niet af. Hij communiceert beleefd en stoot weinig mensen voor het hoofd. Zijn brieven ondertekent hij regelmatig met ”Dein Freund Felix”. Dat intrigeerde ons. Vandaar dat we hem ook op de sociale media als ”vriend Felix” presenteren.”
Zijn leven en werk zijn zelfs maatschappelijk relevant.
„Het is inderdaad niet moeilijk om aspecten van zijn leven te verbinden met actuele thema’s. Antisemitisme lijkt me duidelijk. Daar kunnen we in 2025, tachtig jaar na de bevrijding, mooi iets mee doen. Dat hij een verbinder van bevolkingsgroepen was, is interessant in een tijd van polarisatie. En met Felix’ zus Fanny, een briljante pianiste die alleen niet dezelfde kansen kreeg als haar broertje, zit je midden in de discussie over de positie van de vrouw. Daar valt genoeg mee te doen: een herwaardering van Fanny, maar ook een discussie over gelijke kansen voor mannen en vrouwen.”
Waar kijkt u het meest naar uit?
„Dat vind ik lastig te zeggen. Het programma is ook nog in ontwikkeling. Wat we de eerste twee jaar gaan doen, is helder. Maar de jaren erna moeten de deelthema’s nog nader ingevuld worden. Met leerweken, symposia, concoursen, educatieve projecten, uitgaven. Ik speel zelf met de gedachte om deze zeven jaar te gebruiken om een promotiestudie te doen naar de figuur van Mendelssohn. Maar ik weet niet of ik de tijd daarvoor kan vinden. Waar ik naar uitkijk? Het hele project is enorm gaaf. Je gaat terug naar Bach en Mozart. Je kijkt vooruit naar bijvoorbeeld Francis Poulenc en Darius Milhaud, Franse componisten die zich lieten inspireren door Mendelssohn. En natuurlijk de ”Matthäus Passion” in 2029, die we qua klankidioom en uitvoering gaan brengen zoals Mendelsssohn het destijds deed. Het is superboeiend om het allemaal in kaart te brengen. Mendelssohn is zo veelzijdig, dat er heel veel te vertellen valt.”
Meer informatie: www.stichtingarsmusica.nl
