De komst van de Spanjaarden luidde de ondergang in van het machtige en welvarende rijk van de Azteken. De inwoners dienden voortaan Karel V – en werden op die manier feitelijk landgenoten van de Nederlanders die op dat moment óók onder het gezag van de Spaanse koning vielen.

Museum Volkenkunde in Leiden heeft 500 jaar na dato een tentoonstelling ingericht over de Azteken. Aan de hand van een groot aantal originele voorwerpen –sommige zijn niet eerder buiten Mexico te zien geweest– maakt het museum inzichtelijk hoe het dagelijks leven van de Azteken eruitzag – en hoe verfijnd hun cultuur eigenlijk was. Want de Spanjaarden hielpen vijf eeuwen geleden een heel ander verhaal de wereld in. Om hun eigen wandaden te rechtvaardigen schilderden ze de Azteken af als een buitengewoon bloeddorstig en primitief volk dat niet zonder Europese voogdij kon.

De Spaanse ontdekkingsreiziger Hernán Cortés landde in het voorjaar van 1519 op de oostkust van wat nu Mexico heet. Begin november was hij doorgedrongen tot het hart van het rijk van de Azteken. Hij stond voor de poorten van Tenochtitlan, de sprookjesachtige hoofdstad met meer dan 200.000 inwoners.

Mooier dan Constantinopel

Cortés en zijn mannen keken hun ogen uit. De stad, misschien wel de grootste ter wereld op dat moment, lag midden in het Texcoco-meer. Allerlei eilandjes waren met dammen aan elkaar en aan het vasteland verbonden. Drinkwater werd aangevoerd door aquaducten. De bakstenen huizen waren witgekalkt en beschilderd en allemaal bereikbaar met een kano.

De stad had brede straten en kanalen, talloze tempels en andere fraaie gebouwen. Centraal stond de Grote Tempel, een 60 meter hoog, piramidevormig bouwwerk. Vlakbij de tempel bevond zich het paleis van de keizer. Er waren scholen, universiteiten, balspeelplaatsen. De stad was mooier dan Rome of Constantinopel, vonden de Spanjaarden.

En het krioelde er van de mensen. Kooplieden –wel 60.000 per dag– verhandelden op het plein producten uit verre oorden: gouden voorwerpen, veren van tropische vogels, konijnen, allerlei soorten groenten, vruchten en kruiden, te veel om op te noemen. Opmerkelijk genoeg zag Cortés geen lastdieren; de producten werden door menselijke dragers vervoerd.

Twee jaar later was er van het machtige rijk van de Azteken niet veel meer over. Cortés had tijdens zijn tocht door Mexico gehoord dat er in Tenochtitlan goud en andere schatten te halen waren. En dat klopte. Alle rijkdom en kennis van het Azteekse rijk stroomde naar de hoofdstad. Onderworpen volken en steden waren schatplichtig gemaakt aan Tenochtitlan.

Tijdens een van de religieuze feesten van de Azteken, sloeg Cortés toe en overmeesterde hij zijn gastheren die hem eerder zo vriendelijk hadden onthaald. Tegen de wapens van de Spanjaarden en de besmettelijke ziekten die ze uit Europa meebrachten was de inheemse bevolking niet opgewassen. Op 13 augustus 1521 gaf Cuauhtemoc, de laatste Azteekse leider, zich over aan Cortés. De Spanjaarden doodden of verdreven de bevolking en verwoestten de fraaie hoofdstad. Op de ruïnes bouwen ze Mexico-stad; waar de tempel stond werd een kathedraal gebouwd.

Bloeddorstig

Van de Azteekse cultuur is veel vernietigd tijdens de Spaanse overheersing, die tot in de negentiende eeuw zou duren. De Spanjaarden roofden kostbare voorwerpen, verwoestten gebouwen en verbrandden alle inheemse boeken die ze maar konden vinden. Brandsporen op enkele bewaard gebleven codices, die inzicht geven in de religieuze gebruiken van de Azteken, getuigen van deze vernietigingsdrang.

Gelukkig wordt er dankzij opgravingen steeds meer bekend over de Azteken. De tentoonstelling in Leiden geeft de huidige stand van zaken weer. In 1978 werden bij ondergrondse werkzaamheden naast de kathedraal van Mexico-stad de fundamenten van de Grote Tempel gevonden. Vondsten die in de jaren daarna op deze plek werden gedaan voegden nieuwe puzzelstukjes toe aan het verhaal van de Azteken. Mythes konden worden ontrafeld en het leven van de oude Azteken kreeg steeds meer vorm en kleur.

De expositie begint met een enorme 3D-print van de Azteekse Zonnesteen, die met videobeelden en geluids- en lichteffecten uitlegt hoe de Azteken dachten over het ontstaan van de mens en hun relatie tot goden. De rituele kalender structureerde het leven en bepaalde de beste momenten om te zaaien of te oogsten, maar ook om te trouwen of een reis te maken. De Azteken vereerden (naast honderden andere goden) Huitzilopochtli, de god van de zon en de oorlog, en Tlaloc, de god van de regen en de vruchtbaarheid. Tempels in de vorm van een piramide verwezen naar de bergen, waar volgens de Azteken rijkdom en vruchtbaarheid vandaan kwamen.

Kraambed

Oorlog speelde een belangrijke rol in de Azteekse samenleving. Dankzij hun militaire overwicht beheersten de Azteken de Vallei van Mexico. Overwonnen stadsstaten betaalden belasting in de vorm van goederen of diensten, bijvoorbeeld het leveren van soldaten. Dat strijd erg belangrijk was voor de Azteken blijkt uit het feit dat vrouwen die in het kraambed stierven werden geëerd als gesneuvelde soldaten.

Soldaten hadden ook de beste papieren om hogerop te komen in de maatschappij. Hoe meer krijgsgevangenen een soldaat maakte, hoe meer aanzien hij verwierf en hoe rijker hij werd.

De Spanjaarden hadden wel een punt als het ging over de wreedheden van de Azteken, al overdreven ze die om hun eigen straatje schoon te vegen. Om de goden gunstig te stemmen en het voortbestaan van de wereld en de mensheid te garanderen, werden niet alleen kostbaarheden geofferd, maar ook mensen, doorgaans krijgsgevangenen. „Tot nu toe zijn enkele honderden mensenschedels gevonden. Veel minder dan de tienduizenden die volgens Spaanse propaganda geofferd zouden zijn”, aldus het museum. Enkele schedels zijn (met een waarschuwing) in de tentoonstelling opgenomen.

De Azteken zijn een intrigerend voorbeeld van de vele rijken die de eeuwen door zijn opgekomen, hebben geblonken en zijn verzonken. De rol die de Spanjaarden bij de ondergang van de Azteken speelden was geen fraaie, maar houdt ook ons land een spiegel voor. De discussie over het Nederlandse koloniale verleden is in volle gang. Wie gaf ons land het recht om elders in de wereld volken en culturen te onderwerpen en uit te buiten? Hadden we onszelf niet ontworsteld aan het juk van datzelfde Spanje dat de Azteken in slavernij bracht? Het argument van de kerstening van ”blinde heidenen” houdt geen steek. Daarvoor werden de koloniën te veel als wingewest beschouwd. In financiële zin dan. De Azteken konden erover meepraten.

Voor meer informatie: volkenkunde.nl.