„Heel verontrustend.” Zo noemt Klerks recente ongeregeldheden op onder meer de begraafplaats in Bodegraven. Daar legden complotdenkers bloemen bij graven van mensen die volgens hen zo’n veertig jaar geleden slachtoffer waren van een satanisch pedofielennetwerk. Complotdenkers beweren dat onder meer een RIVM-topman betrokken is bij kindermoorden krap veertig jaar terug. Het RIVM noemt dat „pertinente onzin.”

Klerks, die zich verdiepte in de kwestie Bodegraven: „Er is werkelijk geen snipper bewijs voor een satanisch pedonetwerk dat in Bodegraven kinderen ritueel heeft vermoord. De complotdenkers beweren bijvoorbeeld dat iemand zo’n veertig jaar geleden betrokken was bij het pedonetwerk, terwijl die persoon op dat moment een jaar of acht was. Ik ben de meest bizarre verzinsels tegengekomen. Complotdenkers suggereren dat er een verband is tussen gebeurtenis A en B, omdat die gebeurtenissen gelijktijdig plaatsvonden. Maar als je zo redeneert, is er natuurlijk nog geen begin van bewijs.”

Duidt de kwestie in Bodegraven erop dat complottheorieën die op internet rondgaan zich vertalen in acties op straat?

Klerks, raadsadviseur van de top van het openbaar ministerie en auteur van het in 2020 verschenen boek ”Door leugens verleid”: „Ik vind het schokkend dat complotdenkers de rust op begraafplaatsen verstoren. Dat is een nieuwe ontwikkeling. Tot voor kort lieten we met z’n allen iedereen op een begraafplaats ongemoeid. Of daar nou een rechts-extremist of een islamist begraven ligt.

Vertelden vroeger twee mannen in een kroeg elkaar de meest wilde verhalen, dan bleven die binnen dat café. Nu werkt internet als megafoon. Voor de wildste theorieën kun je op het web altijd wel honderden aanhangers vinden.

Zorgwekkend is dat ook een voormalige hulpverlener uit Bodegraven met naam en toenaam wordt beschuldigd van gruwelijke misdaden, terwijl daar geen enkel bewijs voor is. Zo’n man heeft daar erg veel last van. Nu worden er nog bloemen gelegd, maar een minder stabiel persoon die heilig gelooft in dit soort dwaze verhalen zou in zijn auto kunnen stappen en even later met een mes op mensen kunnen insteken.

Heftig vind ik ook dat de complotdenkers video’s op internet plaatsen waarop ze panden in Bodegraven tonen waar kinderen zouden zijn misbruikt en vermoord. Je kunt je voorstellen dat medestanders van de complotdenkers bijvoorbeeld ruiten ingooien van die gebouwen.”

Hoe beoordeelt u het feit dat de complotdenkers een RIVM-topman beschuldigen van satanische kindermoord?

Klerks, voorheen lector criminaliteitsbeheersing en recherchekunde aan de Politieacademie: „Voor complotdenkers is zo’n man een interessant doelwit. Een concreet persoon beschuldigen veroorzaakt meer ophef dan iets abstracts als „de farmaceutische industrie” op de hak nemen. Het verraderlijke is dat de complotdenkers in de zaak Bodegraven het zeggen op te nemen voor kwetsbare kinderen. Dat mooie doel steunt iedereen. Dus kun je daar best mensen voor mobiliseren.”

Bijbelse begrippen

Aanjagers van het bloemen leggen op de begraafplaats konden hun complotverhalen kwijt via de christelijke website weesdeweerstand.nl. De naam verwijst naar het Bijbelboek Jakobus, dat ertoe oproept weerstand te bieden aan satan. Die site, die zich fel verzet tegen het coronabeleid en 5G-technologie, levert Bijbelstudievideo’s.

Wat zegt het u dat dergelijke complotsites een link leggen met de Bijbel?

„Dit soort complotsites gebruikt heel bewust Bijbelse begrippen om christenen te verleiden. Christenen zijn volop bekend met een woord als satan: het ergste wat er is. Ze kunnen verwantschap voelen met een complotdenker die zegt te strijden tegen satanisch kindermisbruik. Het wekt vertrouwen als de ander jouw taal spreekt en kent. Iemand als Goebbels, de nazi­minister van Propaganda, gebruikte bewust rooms-katholieke symbolen en rituelen om in Duitsland rooms-katholieken voor zich te winnen. Samen zingen, kaarsen aansteken, met brandende toortsen zwaaien.”

Clinton

Complotdenkers in de zaak Bodegraven vertellen gruwelijke verhalen over een pedo-satanisch netwerk dat kinderen uit het dorp ritueel zou hebben vermoord. Soortgelijke verhalen gaan rond in de Verenigde Staten binnen de complotbeweging QAnon. Die club strooit de theorie rond dat Hillary Clinton betrokken is bij weerzinwekkende kindermoorden.

Schaart u de complotdenkers in de zaak Bodegraven onder de QAnon-aanhangers?

„Zonder meer. De onzinnige QAnon­verhalen over satanisch kindermisbruik door allerlei politici leidden in Amerika tot een rel die wordt aangeduid als de pizzagate. Een jongeman geloofde werkelijk het complotverhaal dat in een kelder onder een pizzeria in Washington door toedoen van Hillary Clinton kinderen op satanische wijze werden misbruikt en vastgehouden. Hij reed in 2016 naar de pizzeria toe en loste schoten. Maar onder de pizzeria bleek zich niet eens een kelder te bevinden. En er werden geen kinderen misbruikt.”

QAnonaanhangers gebruiken onderling nogal eens een soort geheimtaal, weet Klerks. „Zo hanteren ze het getal 17, dat verwijst naar de Q, de zeventiende letter van het alfabet. Voor neofascisten heeft het getal 88 een speciale betekenis: twee keer de achtste alfabetletter, de H dus. Dan kom je op HH, oftewel Heil Hitler.”

Complotdenkers in onder meer christelijke kring stellen dat miljardairs via de vaccinatiecampagne tegen corona een nieuwe wereldorde willen afdwingen. Mensen zouden via de vaccins chips ingespoten krijgt. Zo krijgt de elite het volk in bedwang. In het complot spelen onder meer het World Economic Forum en miljardairs zoals Bill Gates en George Soros een hoofdrol. Premier Rutte en Jaap van Dissel zijn in dat verhaal loopjongens van de machtigen der aarde.

Hoe beoordeelt u dat soort samenzweringstheorieën?

„Ik snap best de behoefte aan een groot verhaal. Toch moeten de complotdenkers bij zichzelf te rade gaan. Natuurlijk hebben economen invloed op het politieke beleid van bijvoorbeeld een land. Maar het is echt te simpel om te denken dat mensen met een grote zak geld ergens in Zwitserland aan de touwtjes trekken en in een samenzwering zitten met bijvoorbeeld de Chinese Deep State om de wereldbevolking kwaad te doen.”

In rap tempo worden er wereldwijd tientallen miljoenen mensen ingeënt. Je kunt je voorstellen dat burgers dan denken: Wat zit hier achter en waar gaat dit heen?

„Zeker. Niet alleen christenen zijn vatbaar voor samenzweringsverhalen. Ook bijvoorbeeld newage-achtige types zijn daar gevoelig voor, merk ik. Veel mensen hadden hun hele leven de vrijheid om te gaan waar ze maar wilden, om te doen wat hen uitkwam. Daar kwam vorig jaar plotseling een eind aan. Ze moesten mondkapjes dragen en mochten niet meer feesten. Heel begrijpelijk dat de overheidsmaatregelen weerstand oproepen en dat mensen vatbaar zijn voor complotverhalen.”

Als complotdenkers fel afgeven op de overheid, kan daar toch een kern van waarheid in zitten? In de toeslagenaffaire laat de overheid zich van een slechte kant zien.

„Dat is waar. In dit soort dossiers toont de overheid zich onbetrouwbaar. Dat is ernstig. Denk ook aan de laakbare opstelling van de overheid tegenover Groningers die slachtoffer zijn van gasboringen of tegenover slachtoffers van de Q-koorts. Slecht overheidsoptreden in dergelijke affaires ondermijnt het vertrouwen in de samenleving en maakt burgers wantrouwig. Dus is het ook niet zo raar dat sommigen hun toevlucht zoeken tot complotdenkers en geloof hechten aan dwaze verhalen.”

Complotdenkers vegen de vloer aan met bijvoorbeeld de NOS. Ook politici als Wilders en Baudet beschimpen regelmatig de NOS. Wat vindt u daarvan?

„In mijn boek ”Door leugens verleid” beschrijf ik hoe nazikopstukken in de jaren dertig van de vorige eeuw bewust reguliere media aanvielen. Iemand als propagandaminister Goebbels betitelde kritische media als Lügenpresse, dus leugenpers. Zo probeerde hij die media uit te schakelen. Een soortgelijke tactiek gebruikte president Trump afgelopen jaren. Hij sprak over fakenews-media.

Ik wil mensen als Wilders en Baudet niet betichten van nazitactieken, maar ik vind het niet vrijblijvend dat ze de NOS voortdurend verdacht maken. Natuurlijk mogen mensen kritiek hebben op de NOS, we leven in een vrij land. Zelf heb ik een voorkeur voor RTL. Die vind ik wat kritischer, scherper en creatiever dan de NOS. Maar het gaat nogal ver als critici beweren dat de NOS samen in een complot zit met politici en grote farmaceutische ondernemingen die de mensheid willen beheersen.”

De meeste complotsites vragen bezoekers om donaties. Kan het rondstrooien van de wildste verhalen ook bedoeld zijn om sitebezoekers te trekken en zo geld binnen te harken?

„Dat moet je per geval bekijken. Complotdenkers kunnen voor eigen gewin in de weer zijn. Binnen trumpiaanse subculturen in Amerika drijven ze vaak rare en frauduleuze handeltjes. Ze verkopen Trumpmokken of Trumppetjes voor 25 dollar. Terwijl je voor een soortgelijke mok of pet, zonder Trumps hoofd, in een gewone winkel maar 3 dollar betaalt. Maar de mogelijkheid bestaat dat complotdenkers geld vragen om zo hulp te kunnen bieden aan geestverwanten, zoals QAnon-aanhangers die op straat zwerven en niet zelf in hun levensonderhoud kunnen voorzien.”

Weesdeweerstand.nl, dat zich verzet tegen 5G-technologie, roept ertoe op om exacte locaties van 5G-masten door te geven. Intussen is er bij tientallen zendmasten brand gesticht. Ziet u een verband?

„Ik ben geneigd dat verband te leggen. Ik denk aan de rol van Trump bij de bestorming van het Capitool in Washington. Hij sprak opruiende woorden, zei dat een bijeenkomst van zijn aanhangers op 6 januari „wild” zou worden. Maar hij riep weer niet rechtstreeks op om het Capitool aan te vallen of mensen te vermoorden. Kun je Trump strafrechtelijk veroordeeld krijgen voor de aanval op het Capitool? Dat is voer voor juristen.

Een zorgelijke trend op internet is dat mensen adresgegevens van politiemensen publiceren. Rond de avondklokrellen deed dat fenomeen zich voor. De daders roepen al dan niet in verhulde termen op die agenten te intimideren. Dat hakt er fors in.”

Wat kan de overheid doen om een halt toe te roepen aan complotdenkers en de uitwassen in de openbare ruimte, zoals in Bodegraven?

„De overheid zou begraafplaatsen beter kunnen beveiligen. Ik vind het een heilige plicht dat de staat op een dodenakker rust en veiligheid garandeert. Verder moet de overheid bevorderen dat mensen met tegengestelde meningen in gesprek blijven. Het beroemde Nederlandse poldermodel.

Ooit hoorde ik iemand zeggen: Vrede is een aaneenschakeling van goed opgeloste conflicten. Wij mogen best met verhitte koppen tegenover elkaar staan. Toch zullen we er samen uit moeten komen. Dus als een politicus of RIVM’er wordt bedreigd, hoop ik dat een SP’er, een PvdA’er, een PVV’er en een SGP’er samen om het slachtoffer heen gaan staan.”

Deel 3 in een serie over complotverhalen in christelijke kring. Zaterdag deel 4 (slot): predikanten ds. W. A. Zondag en ds. P. van der Kraan over samenzweringstheorieën.