De Oost-Duitsers juichten hem toe bij zijn bezoek aan Oost-Berlijn in oktober 1989. Sovjetleider Michail Gorbatsjov was hun hoop op bevrijding van het verstikkende communistische regime. Terwijl buiten op straat het volk ”Gorby, Gorby” scandeerde, sprak Gorbatsjov tijdens de feestelijkheden van het 40-jarig bestaan van de Duite Democratische Republiek tegen DDR-baas Erich Honecker: „Wie te laat komt, wordt gestraft door het leven.”

Honecker begreep de boodschap niet en een maand later, op 9 november, viel de Berlijnse Muur, die de stad tot dan verdeelde. Gorbatsjov hield de Sovjettroepen in de kazernes en liet Oost-Duitsland en de andere Oost-Europese satellietstaten zelf hun toekomst bepalen. Ze rukten zich los van de klemmende greep van Moskou.

Het Westen sprak lovend over Gorbatsjov. Zijn plannen van glasnost (openheid) en perestrojka (verbouwing) veroorzaakten een verlangen naar vrijheid en een golf van enthousiasme. De jonge, energieke Sovjetleider schudde Amerikaanse burgers de hand tijdens zijn bezoek in 1987 aan Washington. De Britse premier Margaret Thatcher zag dat zij zaken kon doen met deze communistische leider. In 1990 ontving Gorbatsjov de Nobelprijs voor de vrede.

Na de val van de Muur volgde een kettingreactie die het Sovjetrijk tot stof deed verpulveren. Een voor een verklaarden Sovjetrepublieken zich onafhankelijk, inclusief Oekraïne. Zonder deze op een na machtigste republiek kon de Sovjet-Unie niet langer verenigd blijven. De doodssteek kwam in december 1991, toen de presidenten van Wit-Rusland, Oekraïne en Rusland buiten Gorbatsjovs medeweten het Gemenebest van Onafhankelijke Staten oprichtten. Eind dat jaar kwam het Sovjetrijk aan zijn einde. Gorbatsjov was opeens leider van een macht die niet meer bestond.

Uitgekleed

Dat alles was tegen zijn wil. Het was nooit zijn bedoeling om de Sovjet-Unie te begraven. Ondanks dat het imperium uitgekleed werd, bleef hij zoeken naar mogelijkheden om gezamenlijk verder te gaan. In de veronderstelling dat de Sovjet-Unie voor de bevolking nog een toekomst had als ze maar hervormde en zich aanpaste aan de nieuwe uitdagingen.

Op het moment dat de Oost-Duitsers in 1989 in hun Trabant juichend de tocht naar West-Duitsland aflegden, verbeet een geheim agent van de Sovjet-Unie zich in Dresden. Zijn naam: Vladimir Poetin. Deze periode moet frustrerend voor hem zijn geweest. Het Sovjetimperium begon uiteen te vallen en Moskou liet dat toe. Terwijl buiten zijn kantoor een anticommunistische menigte zich verzamelde, besefte Poetin dat de Sovjet-Unie niet meer was dan een zieke, verlamde macht, zo valt te lezen in het boek ”Fragile Empire: How Russia fell in and out of love with Vladimir Putin” van Ben Judah.

Hoe diep de pijn zit, liet hij in 2005 als Russisch president blijken. In een toespraak noemde hij de val van de Sovjet-Unie „de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw” en zei verder: „Voor de Russische natie werd dit een echt drama. Tientallen miljoenen van onze medeburgers en landgenoten bevonden zich buiten Russisch grondgebied.” Drie jaar later liet hij tijdens een NAVO-top weten aan de Amerikaanse president George W. Bush hoe hij over Oekraïne dacht: „Dat is helemaal geen staat. Een aanzienlijk deel is door ons weggegeven.”

Door de gebeurtenissen vanaf 1989 aast Poetin op eerherstel. Rusland moet de rol van supermacht herwinnen en serieus worden genomen. Hij bouwt op een getraumatiseerd volk. Gorbatsjov is de held in het Westen, maar de Russen spreken zijn naam met minachting uit. In hun ogen vergooide hij het Sovjetimperium en luidde het einde van een supermacht in. Jaren van chaos en crises volgden en de situatie kwam pas onder Poetin in rustiger vaarwater. De Winterspelen van Sotsji dit jaar waren een eerste teken, maar met de Oekraïnecrisis, inclusief de inlijving van het schiereiland de Krim en de steun aan de pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne, laat Rusland zich gelden. Het maakt de Russen trots.

Te confronterend

Mentaal hebben ze nooit afscheid genomen van het Sovjetrijk. Waar Duitsland afrekende met het nazisme en in Zuid-Afrika een waarheidscommissie onderzoek deed naar het apartheidsregime, hebben de Russen zich nooit gebogen over het bloedige Sovjetverleden met zijn miljoenen doden. Te confronterend, te pijnlijk. Het besef dat het leven in het teken heeft gestaan van een gitzwarte periode en daardoor als zinloos kan worden beschouwd, valt niet te verteren.

In plaats daarvan wordt de Sovjet-Unie nog altijd bewierookt. Met grootse vieringen van de overwinning op nazi-Duitsland vol met Sovjetnostalgie. Sovjetdictator Josef Stalin wordt in de lesboeken omschreven als een effectieve manager. De slachtoffers van zijn regime waren nodig om van het land een industriële supermacht te maken, klinkt het.

Poetin en Gorbatsjov, ze vinden elkaar rond de Oekraïnecrisis. Tot genoegen van het Westen heeft de inmiddels 83-jarige Gorbatsjov in het verleden meerdere malen kritiek geuit op het Rusland van Poetin, maar nu klinken uit Gorbatsjovs mond woorden die Europa en de Verenigde Staten liever niet horen.

Over het referendum en de annexatie van de Krim zei Gorbatsjov in maart tegen het Russische persbureau Interfax dat Rusland hiermee een fout had hersteld. „Terwijl de Krim eerder was verenigd met Oekraïne op basis van de Sovjetwetten, zonder dat de Communistische Partij dat vroeg aan de mensen, hebben de mensen nu zelf besloten om deze fout te corrigeren”, zei hij. „Dit moet worden verwelkomd, niet bestraft”, voegde hij eraan toe, doelend op de westerse sancties.

Ook op een ander punt kan Poetin op begrip rekenen bij Gorbatsjov, die in oktober in het ziekenhuis lag. Bij de Oekraïnecrisis komt opnieuw de val van de Berlijnse Muur ter sprake. Het verhaal gaat dat rond de val van de Muur en de hereniging van Duitsland in 1990 was overeengekomen dat de NAVO niet zou uitbreiden naar het oosten. Maar daarover is niet gesproken, herinnerde een van zijn ziekbed herstelde Gorbatsjov zich vorige maand in een interview met de Russische staatskrant Rossiskaja Gazeta.

Dus stond niets op papier. Niemand was elkaar wat verschuldigd. De NAVO stoomde op richting Rusland. Tot verontrusting van Poetin, die een omsingeling door het bondgenootschap vreest. Met een prowesters bewind in Kiev groeit zijn angst dat de NAVO meer en meer aan de Russische grens komt te staan.

Dat Westen houdt te weinig rekening met Rusland sinds de val van de Muur, meent Gorbatsjov in Rossiskaja Gazeta. Hij noemt de uitbreiding van de NAVO, de komst van een raketafweersysteem en westerse acties in voor Rusland belangrijke gebieden als voormalig Joegoslavië, Georgië, Irak en Oekraïne. „Er is een crisis van de Europese (en wereld)politiek. Een van de redenen is de onwil van onze westerse partners om rekening te houden met de standpunten van Rusland en de legitieme belangen van zijn veiligheid. Als resultaat ontstond een abces dat openbarstte.”

Hij richt zich tot het Westen, dat hem nog altijd bewondert. „Ik zou westerse leiders adviseren dit alles zorgvuldig te analyseren in plaats van de schuld geheel te leggen bij Rusland. Onthoud dat we erin zijn geslaagd om een Europa te creëren in de vroege jaren negentig en dat dit, helaas, de afgelopen jaren is omgeslagen.”

Gorbatsjov wilde communisme nieuw leven inblazen

Lange rijen voor de winkels, lege schappen en stakende mijnwerkers. De economie kwam niet meer op gang. De oorlog in Afghanistan liep uit op een mislukking en de wapenwedloop met de Verenigde Staten viel niet meer te winnen.

De jaren tachtig in de Sovjet-Unie toonden het failliet van het communisme. Het door Moskou aan de bevolking voorgehouden paradijs bleek onbereikbaar. Een droom die vooral gebaseerd was op de hoge olieprijs, die op dat moment instortte.

Michail Gorbatsjov kreeg als Sovjetleider in 1985 de kans om het uitgedoofde communisme van nieuwe zuurstof te voorzien. Hij wilde onder de termen glasnost (openheid) en perestrojka (verbouwing) zorgen voor een socialisme met een menselijk gezicht. Sociaaleconomische hervormingen moesten de status van de Sovjet-Unie als supermacht doen behouden.

Maar de economische hervormingen bleken niet te helpen en de grotere vrijheid die Gorbatsjov gaf, ondermijnde de Sovjet-Unie. In zowel de Sovjetrepublieken als de Baltische landen ontpopten zich nationalisten die riepen om onafhankelijkheid. In Rusland, de grootste Sovjetrepubliek, keerde president Boris Jeltsin zich tegen Gorbatsjov. De Sovjet-Unie viel uiteen en de vlag werd op 25 december 1991 gestreken. In het Kremlin nam Jeltsin als Russische leider de plaats in van Gorbatsjov.

De Russisch-Orthodoxe Kerk is helemaal terug

Ze duiken steeds meer op tussen de flats in de Moskouse buitenwijken, de gouden koepels van de Russisch-orthodoxe kerken. Met steun van de Moskouse gemeente is de kerk bezig met een opmars en bouwt nieuwe gebedshuizen. De Russische regering kijkt goedkeurend toe. De Russisch-Orthodoxe Kerk is daarmee terug van weggeweest, zowel onder het volk als in het Kremlin.

Tot de komst van het communistische regime in 1917 was de Russische-Orthodoxe Kerk diep verankerd in de samenleving. In Moskou bepaalden de kerken het gezicht van de stad. De Russische tsaren voelden zich verbonden met de Russisch-Orthodoxe Kerk. Maar de atheïstische communisten hadden niets met religie. Beschouwden haar als een vijand. Kerken werden vernietigd of als opslagplaats gebruikt en priesters werden gedood.

Onder Sovjetleider Michail Gorbatsjov kreeg godsdienst meer ruimte. Sinds de val van de Sovjet-Unie in 1991 stromen de kerken vol. De band tussen de staat en de Russisch-Orthodoxe Kerk is innig. President Vladimir Poetin woont diensten bij en patriarch Kirill zag in 2012 in de aanloop naar de presidentsverkiezingen in Poetin een „wonder van God.” Critici menen dat de Russisch-Orthodoxe Kerk de rol van de Communistische Partij heeft overgenomen als leidraad voor het volk en hoeder van de traditionele Russische normen en waarden.

Andere godsdiensten hebben het moeilijk in Rusland. Zij die een westerse achtergrond hebben, zoals het protestantisme, worden argwanend bekeken. Moskou vreest invloeden van buitenaf die Rusland kunnen bederven, zoals het homohuwelijk en euthanasie.

De dreiging komt van een wet die twee jaar geleden werd ingevoerd. Niet-gouvernementele organisaties kunnen worden bestempeld als buitenlands agent als ze geld ontvangen uit het buitenland. Hieronder kunnen ook religieuze organisaties vallen. De term buitenlands agent roept associaties op met spionage uit de Koude Oorlog. Om de zorgen weg te nemen heeft president Vladimir Poetin gezegd dat geen enkele godsdienst zal worden beperkt in hun activiteiten.

Maar in het huidige antiwesterse klimaat in Rusland als gevolg van de Oekraïnecrisis blijft deze wet hangen boven de organisaties, als een zwaard dat elk moment kan neervallen.