Theologen mogen hun wenkrauwen fronsen bij de stelling dat de Schotse Reformatie een Damascuservaring was. Maar historici weten er dag en datum bij te noemen: op 17 augustus 1560 veranderde Schotland door een besluit van het parlement van rooms-katholiek in presbyteriaans.

Het christendom kwam al in de eerste eeuwen naar Schotland. Niet door de Romeinen, want die kwamen niet verder dan Engeland. Niemand weet wie de boodschap van Christus als eerste naar Schotland bracht. Maar de Ierse zendeling St. Columba was in de zesde eeuw beslist niet de eerste.

In de tiende eeuw waren grote delen van Schotland gekerstend. Tot de elfde eeuw bleef de Keltische kerk vrij onafhankelijk van Rome. In de eeuwen voor de Reformatie nam het verval van de kerk schrikbarend toe. Hier hielpen geen kleine verbeteringen meer.

Die 17e augustus in 1560 had dus wel zijn voorgeschiedenis. Toch verliep de kanteling heel snel. Toen Patrick Hamilton rond 1528 in St. An­drews voor zijn geloof uitkwam, werd hij ter dood gebracht. Maar toen George Wishart in 1546 in dezelfde universiteitsstad hetzelfde deed, leidde zijn veroordeling tot groot verzet. Een van de rebellen, Wisharts student John Knox, werd daarbij gevangen­genomen.

Knox moest roeien op de galeien. Na zijn vrijlating mocht hij Schotland niet meer in en ging hij onder meer naar Genève.

In die tijd raakte de lucht zwanger van de Reformatie. Een groep Schotse edelen eiste hervormingen.

Het waren jaren van hard vechten en vurig bidden. Engelse en Franse troepen renden om het hardst om de protestanten te beschermen of juist te bestrijden. Maar toen de buitenlandse soldaten het land in mei 1560 verlieten, lag de weg voor de protestanten open.

Na zijn terugkeer naar Schotland groeide John Knox uit tot onbetwiste leider. Veel edelen werden door zijn preken geraakt. Hijzelf noemde de prediking het geschal van een trompet, nog steeds een geliefd beeld onder Schotse christenen. Zijn tegenstanders noemen hem altijd nog demagoog, omdat hij mensen in vervoering bracht.

Edellieden die met Knox onder hetzelfde Woord hadden gebogen, waren lid van het Reformatie­parlement in 1560. Dit maakte een eind aan het gezag van de paus in het land, verbood de mis en beperkte het aantal sacramenten tot twee.

De kerk zou verder, zo besloot het parlement, welvaart helpen verdelen en scholen voor de armen stichten. De edelen hadden schoon genoeg van de opeen­hoping van rijkdom binnen de kerk.

Het parlement wilde een document waarin de nieuwe leer werd samengevat. Zes mannen –trouwens allemaal Johns– trokken zich terug en kwamen vier dagen later met de ”Scots Confession”. Het voorstel vertoonde overal sporen van haastwerk. Maar het strijdlustige trompetgeschal overtuigde vrijwel het hele parlement.

De confessie lijkt op een pamflet in het heetst van de strijd. Gematigde parlementsleden poogden de scherpe kantjes bij te vijlen. Maar waar Knox zijn inkt had laten vloeien, vielen de sporen niet uit te wissen. Waar andere belijdenisgeschriften abstract en moeilijk zijn, is de Scots Confession beeldend en direct. Ze spreekt over „schaamteloze godslasteraars”, die met de „afschuwelijke hoer” in de „smerige synagoge” samenkomen.

In artikel 24 beleden de Schotten dat de overheid de taak heeft afgoderij „de kop in te drukken.” Een jaar later schreef Guido de Brès in Vlaanderen hetzelfde in de Nederlandse Geloofsbelijdenis.

Anders dan veel belijdenissen werd de Scots Confession niet opgedragen aan de vorst, maar aan de „landgenoten.”

Hiermee was de Kerk van Schotland van kleur verschoten. De priesters zouden de ouwel laten liggen en gaan preken. Meestal trouwden de priesters ook.

Het parlement had met het verbod op de paapse stoutigheden de zaak geregeld, vond het. De rest moest de kerk zelf maar doen.

Onder leiding van John Knox trok de eerste synode zich terug in de Magdalen Chapel in de hoofdstad. De huidige beheerder, ds. Sinclair Horne, kan nog precies aanwijzen waar de leden hebben gezeten.

De synode gaf in 1561 richt­lijnen voor de eredienst, gemeente­zang en tucht. Deze functioneerden totdat de synode van Westminster in de jaren na 1643 vernieuwingen bracht.

De eerste synode zat nog boorde­vol idealen. Tot in de ondoordringbare Hooglanden zouden predikers uitzwermen. Maar het duurde meer dan 
250 jaar voordat het zo ver 
was.

En de mis was dan wel verboden, maar werd nog altijd bediend. Toen de rooms-katholieke koningin Mary in 1561 uit Frankrijk terugkeerde, zag ze hoe de trotse St. Giles’ Cathedral de preekplaats van John Knox was geworden. Ze zei te vrezen voor zijn gebeden, maar was toch niet bang. Als zij niet naar de mis kon, liet ze de ouwel wel naar haar Holyrood Palace komen.

Toch was met de Reformatie van Schotland een klaroenstoot gegeven die leidde tot de wereldwijde verspreiding van het gereformeerd presbyterianisme. Als straks de bazuinen klinken, zal blijken hoeveel vrucht het Schotse Damascus-moment heeft gehad.

Dit is het eerste deel van een vierluik over de impact van de Schotse Reformatie 450 jaar geleden.

Nationale kerk

De Church of Scotland is wettelijk erkend als nationale kerk. Dat klinkt goed, maar wat het betekent valt moeilijk uit te leggen.

Het betekent namelijk niet dat de ”Kirk” staatskerk is. In Engeland is de Anglicaanse Kerk dat wel. Maar zodra koningin Elizabeth vanuit Engeland de grens met Schotland passeert, valt zij wel automatisch onder het opzicht van de Schotse kerk.

De ”Kirk” is overal in Schotland ook de meest zichtbare kerk. Over de herdenking van de Reformatie werd daarom eerder dit jaar ook een debat gehouden in het Schotse parlement, waarbij in een motie werd uitgesproken dat de Reformatie de basis heeft gelegd voor de „moderne Schotse samenleving.”

Vandaar ook dat de Schotse regering woensdagavond in het beroemde kasteel in Edinburgh een receptie aanbiedt ter gelegenheid van 450 jaar Reformatie. De eerste minister, Alex Salmond, zal dan als gastheer optreden.

Eerder op de dag houden kerk en staat een conferentie over de „erfenis en de toekomst” van de Reformatie, die wordt geopend door premier Salmond. Woensdagmiddag is er in de St. Giles’ Cathedral een oecumenische dienst.