„Oké guys”, klinkt het in de cockpit van de Boeing 707 E-3 Sentry, waar de RD-verslaggever meeluistert via een koptelefoon. De krap bemeten cockpit is volgestouwd met knoppen, hendels en schakelaars.

In het nachtelijk duister markeren lange, strakke rijen lampen rond 5.30 uur de startbaan. Aan de einder daagt het morgenrood. De checks zijn achter de rug. De kist kan de lucht in. Richting Roemenië. Hoofddoel van deze NAVO-missie: speuren naar verdachte Russische vliegtuigen. In tijden dat Vladimir Poetin land wil inpikken.

Eerder, rond 3.30 uur, komen mannen en vrouwen in groene, militaire uniformen naar een zaaltje op vliegbasis Geilenkirchen, net over de grens bij het Limburgse Brunssum. Ze nemen een laptop op schoot en bespreken de plannen voor deze laatste vrijdag in november. Aan de wand hangt een vliegkaart van Europa, voorzien van markeringspunten.

Druk

Het Duitse Geilenkirchen is de NAVO-thuisbasis van veertien Awacs-radarvliegtuigen. De afkorting staat voor Airborne warning and control system. Vanaf zo’n 10 kilometer hoogte speuren Awacs-toestellen naar verdachte vliegtuigen en schepen. Karakteristiek aan een Awacs-toestel is de forse radar bovenop het vliegtuig. Die kan „ten minste 500 kilometer” ver kijken, zegt kapitein Donny Demmers, zegsman van de Awacs-eenheid. De schotelantenne maakt zes omwentelingen per minuut.

„We voelen absoluut de druk van Rusland”, zegt Demmers. Kort na de Russische inval in februari 2022 in Oekraïne moest personeel enige tijd op de NAVO-vliegbasis overnachten, om in tijden van nood snel de lucht in te kunnen. „Hoe snel zeg ik niet”, zegt Demmers. „Je moet de mogelijke vijand niet wijzer maken dan nodig.” Een paar maanden geleden werd na een dreiging de alertfase op de NAVO-basis verhoogd. „We stonden paraat.”

Metaal

Vrijdagmorgen, rond 10.00 uur. Een bijzonder schouwspel hoog in de lucht. Het Awacs-vliegtuig wordt bijgetankt. Het geluid van metaal op metaal is te horen. In de cockpit van de viermotorige Boeing 707  tuurt de 52-jarige Nederlandse vlieger Choco (zijn pilotennaam) vanachter de stuurknuppel door een minuscuul ruitje omhoog. Op luttele meters boven hem is de onderkant van het tankvliegtuig te zien. Zo op het oog toont de piloot geen enkele nervositeit, terwijl twee vliegtuigen met een snelheid van honderden kilometers per uur vlak boven elkaar vliegen.

„We voelen absoluut de druk van Rusland” - Donny Demmers, kapitein bij Awacs

„Voor een piloot is tanken in de lucht een van de leukste dingen, vanwege de uitdaging”, zegt Choco, afkomstig uit de regio Sittard. Hij werkt al tientallen jaren bij de Nederlandse luchtmacht en ging als F-16-vlieger op tal van missies. „Voor nieuwe piloten is tanken in de lucht een lastige klus.” Zeker in het geval van het Awacs-vliegtuig van bijna een halve eeuw oud. „Het zijn ouderwetse toestellen, groot, lomp, met oude motoren. Het gaat bij wijze van spreken om houtje-touwtje-vliegtuigen. Je moet nog veel met de hand doen.”

Kapitein Demmers tekent erbij aan dat de NAVO „op de veiligheid van de vliegtuigen geen concessie doet. We gaan alleen de lucht in als we weten dat dat veilig kan.” De bedoeling is dat de NAVO de huidige vloot Awacs-toestellen binnen zo’n tien jaar vervangt door nieuwe radarvliegtuigen van het type E-7, gebaseerd op de militaire versie van de Boeing 737.

Aan boord van het Awacs-vliegtuig bevinden zich deze vrijdag krap dertig NAVO-militairen, van pakweg dertien verschillende nationaliteiten. Een Turk, Pool en Spanjaard zitten gebroederlijk aan één bureau.

„We willen weten wat er gebeurt aan de andere kant van de schutting” - Walter, werkzaam in radarvliegtuig NAVO

Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne begin 2022 houden de radarvliegtuigen met name Russische vliegtuigen en schepen in de gaten. Andersom bespieden de Russen westerse vliegtuigen en boten. „We zitten continu over elkaars grens te loeren”, zegt de Nederlandse sergeant-majoor Walter (45), woonachtig op de Veluwe. „We willen weten wat er gebeurt aan de andere kant van de schutting.” Als surveillance operator buigt hij zich samen met zijn NAVO-collega’s over radarbeelden.

Walter wijst naar het scherm van een Turkse collega. Hoefijzervormige symbooltjes wijzen op vliegtuigen. Hij beweegt met een muis de cursor naar zo’n tekentje. „Kijk, dit is een KLM-vliegtuig.”

„Voor nieuwe piloten is tanken in de lucht een lastige klus” - Choco, vlieger bij Awacs

Speciale belangstelling hebben de NAVO-militairen voor vliegtuigen die hun transponder hebben uitgeschakeld. Een transponder (een soort paspoort) biedt derden informatie over onder meer de locatie en afkomst van een vliegtuig. Een Russische bommenwerper kan bijvoorbeeld het apparaat uitzetten, in een poging onzichtbaar te blijven voor de vijand.

Sergeant-majoor Walter maakt een vergelijking met het wegverkeer. „Een vliegtuig met uitgeschakelde transponder is als een auto die in het donker zonder lichten rijdt. Daar is de politie in geïnteresseerd.”

Papier

Het Awacs-vliegtuig oogt als een vliegend kantoor. Mannen en vrouwen met koptelefoons op turen op grote schermen met radarbeelden van het luchtruim. Aan boord is geen internet, wel GPS. De bemanningsleden maken geregeld gebruik van informatie op papier. In een hoek staat een flinke printer. Vergaarde informatie kan direct via een beveiligde verbinding naar een commandocentrum op de grond worden gestuurd, geeft kapitein Demmers aan.

Of het radarvliegtuig belangwekkende inlichtingen misschien direct stiekem deelt met Oekraïne, dat geen lid van de NAVO is? „Wij doen dat niet. Of individuele NAVO-landen dat doen, weet ik niet”, zegt Demmers. Hij laat niet altijd het achterste van zijn tong zien. En als de RD-verslaggever foto’s maakt met daarop zichtbaar een opengeklapte laptop, moeten die beelden worden gewist.

De Awacs-toestellen zijn omgebouwde vrachtvliegtuigen. Raampjes zijn er nagenoeg niet, behalve in de cockpit. Achterin het toestel kunnen militairen een tukje doen op matrassen achter een gordijntje. Daar in de buurt bevindt zich ook het ‘keukenblok’. In Spartaans ogende oventjes kunnen de militairen hun maaltijd in met folie bedekte schaaltjes opwarmen. De ene militair hapt ter plekke een pizzapunt weg, de ander verorbert rijst met in saus gedrapeerde kip achter het beeldscherm.

Patronen

Op 10 kilometer hoogte kan een AWACS-radarvliegtuig „360 graden”, dus volledig, in het rond kijken. Radarsystemen op de grond hebben een beperkter bereik en kunnen hun directe omgeving niet ‘vangen’, geeft kapitein Demmers aan. De radar boven op de Boeing 707 traceert in beginsel geen tanks of troepenbewegingen op de grond.

Wel kan de Awacs de locatie van vijandelijke luchtverdedigingssytemen op de grond opsporen, „als die hun radar aanzetten om het luchtruim af te speuren. Dan kunnen wij die radarsignalen oppikken.”

Een van de belangrijkste taken van de Awacs-vliegtuigen is het onthullen van patronen van bijvoorbeeld Russische jachtvliegers. „Een Russisch gevechtsvliegtuig kan de ene week een raket afvuren op een doel 30 kilometer verderop, de andere week op 50 kilometer afstand. In combinatie met andere inlichtingen, bijvoorbeeld van informanten op de grond, kun je dan misschien conclusies trekken over frontbewegingen.”

Het Awacs-vliegtuig patrouilleert deze vrijdag boven NAVO-bondgenoot Roemenië, dat grenst aan het door de Russen aangevallen Oekraïne. „We willen onze Roemeense bondgenoten laten weten: jullie staan er niet alleen voor”, zegt sergeant-majoor Walter.

Vissers

Het toestel kan op 10 kilometer hoogte ook de wateren (zoals de Noordzee en de Zwarte Zee) afspeuren op zoek naar verdachte schepen. Demmers: „Zo traceerden we nog niet zo lang geleden voor de Noorse kust opvallend veel Russische schepen in de buurt van elkaar. Volgens de Russen ging het om vissersschepen. Je kunt de vraag stellen of dat daadwerkelijk vissers zijn. De kans bestaat dat daar in werkelijkheid Russische marineschepen rondvaren.”

Kennen de radarsystemen van de NAVO ook gaten? Demmers ontkent dat en stelt dat de systemen goed functioneren. Hij wijst erop dat de NAVO en ook afzonderlijke bondgenoten beschikken over (radar)systemen met elk hun eigen ‘specialiteiten’. „In Nieuw-Milligen houdt Defensie bijvoorbeeld het hele Nederlandse luchtruim in de gaten. Een Patriot-luchtverdedigingssysteem bestrijkt een grote stad en kan objecten ter grootte van een tennisbal traceren. Andere systemen kunnen weer objecten in de dampkring detecteren.”

Wat als de vijand het heeft voorzien op de Awacs-vliegtuigen? „Afstand is onze belangrijkste verdediging”, reageert Demmers. „Maar mocht de nood aan de man komen, dan kan een radarvliegtuig bescherming krijgen van veel wendbaarder jachtvliegers.”

De boomlange sergeant-majoor Walter („ik wilde piloot worden, maar maakte vanwege mijn 2 meter lengte geen kans”) is in zijn sas bij de Awacs-eenheid. Al was het maar vanwege de contacten met militairen uit tal van landen. „Je kunt op elkaar bouwen en vormt één grote NAVO-familie.” De uitstapjes in Europa maken het werk boeiend, zegt Walter. Dit jaar was hij bijvoorbeeld tientallen dagen in Noorwegen. „In onze vrije tijd maakten we daar wandelingen.”

Zijn vier jaar durende missie op de basis in Geilenkirchen loopt op haar einde. Binnenkort gaat hij opnieuw aan het werk bij de luchtverkeersleiding in Nieuw-Milligen. Dan kan hij opnieuw fietsend naar zijn werk en weer dagelijks aan tafel eten met zijn vrouw.

Fabriekspijpen

Het Awacs-vliegtuig fungeert deze novemberdag niet alleen als ‘waakhond’. De negen uur durende vlucht benutten de NAVO’ers ook voor oefeningen. Zo begeleidt het radarvliegtuig boven Roemenië een in scène gezet luchtgevecht tussen Turkse, Griekse en Franse jachtvliegers.

En aan boord is een korte brandoefening, weliswaar zonder rook en vuur. Mannen achter de schermen zetten een luchtmasker op. Regelmatig traint de crew op brand, zegt sergeant-majoor Walter. Als headsets niet meer functioneren, is het van belang te kunnen communiceren met handgebaren, legt hij uit. Gekruiste armen verbeelden bijvoorbeeld een koffertje met hulpmiddelen van het Rode Kruis.

Ook de landing op de NAVO-basis in Geilenkirchen staat in het teken van training. Twee keer maakt het Awacs-toestel een doorstart. Het zicht is weids deze vrijdagmiddag. Beneden braken fabriekspijpen rook uit. Geroutineerd zet vlieger Choco bij de derde landing de kist aan de grond. Missie voltooid.