Als Navalny spreekt, luisteren de Russen. Om me heen staan tienduizenden Russen ademloos naar hem te luisteren. Navalny staat op een podium en zweept de demonstranten op. Het is de winter van 2011-2012 en voor het eerst ziet Vladimir Poetin Russen tegen hem protesteren, onder aanvoering van een charismatische, goedgebekte en bevlogen advocaat. Als andere kopstukken na Navalny spreken, lopen demonstranten weg. Er ontstaan lege plekken in de menigte.

Navalny’s kracht lag in het mobiliseren van Russen: van liberalen tot nationalisten. Zijn voornaamste gevecht, tegen corruptie, sprak iedereen aan. Zijn directe taalgebruik trof doel. Hij noemde Poetins Verenigd Rusland de partij van oplichters en dieven. De leuze galmde door tijdens de protesten en bleef kleven aan Verenigd Rusland.

Die winter zindert het in Moskou. De oppositie voelt zich sterk. Het Kremlin voelt angst. Er komen barricades rond het Rode Plein uit angst dat de demonstranten daar naartoe komen en net als op het Oekraïense Onafhankelijkheidsplein daar zullen bivakkeren. Tijdens een demonstratie roept Navalny dat ze met genoeg mensen zijn om het Kremlin over te nemen, maar dat ze dat niet zullen doen. „Wij zijn een vreedzame kracht.” Demonstranten lopen met zijn beeltenis rond.

Rond protestacties wordt hij gearresteerd en veroordeeld tot vijftien dagen cel. Het is niets in vergelijking met wat hem nog te wachten staat.

In 2012 vraag ik aan een machinist bij Irkoetsk of hij Navalny, de opposant, kent. Hij weet van niks en antwoordt: „We hebben al een oppositie. Die zit in het Russische parlement.” Hij doelt op de oppositie in de door het Kremlin gecreëerde nepdemocratie. Dat hij Navalny niet zegt te kennen, komt doordat Russische staatsmedia Poetins tegenstander weren. Desondanks weet Navalny in 2013 bij de burgemeestersverkiezingen van Moskou 27 procent van de stemmen te halen. Een score waarmee hij de macht bedreigt.

Als journalist zag ik Navalny in Moskou bij de jaarlijkse Russische mars, een optocht van Russische nationalisten, extreemrechts en radicale Russische orthodoxen. Navalny liep mee. Wat moest hij daar tussen mensen met extreme gedachten? Hij legde het uit tegenover het tijdschrift Esquire (ik heb het exemplaar nog altijd thuis liggen): „De enige manier om de Russische mars beter te maken is om er zelf heen te gaan. Als daar geen normale mensen komen, zullen allereerst de marginalen, die gek worden in hun strijd tegen zionistische samenzweringen, daar verschijnen.” Later deed hij niet meer mee aan de mars. Maar in bepaalde kringen kwam hij niet af van het extreemrechtse stempel.

Voordat het Kremlin Navalny hard begon aan te pakken, kon je hem in de jaren 2011-2013 overal vinden. Met Navalny’s dood heeft Poetin geen tegenstander meer die Russen kan mobiliseren.