Nadat de Europese Unie in juli een migratiedeal met Tunesië sloot, nam het aantal bootmigranten uit het land slechts toe. „De deal leidt niet tot wat Brussel hoopt.”
Op 16 juli schudden ze nog tevreden elkaars hand: de premiers Mark Rutte en Giorgia Meloni (Italië), de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, en de Tunesische president Kais Saied. Tunesië –met naar schatting tot wel een miljoen ongeregelde vluchtelingen– zou in ruil voor ruim 1 miljard euro aan leningen en subsidies migranten tegenhouden die naar Europa willen.
„Essentieel om meer grip te krijgen op de strijd tegen irreguliere migratie”, omschreef Rutte de overeenkomst op Twitter. Zijn Italiaanse collega Meloni kon in haar hand knijpen. In eigen land staat ze onder hoge druk om de migratie in te dammen.
Maar in augustus kwamen tegengestelde berichten binnen. Het aantal bootmigranten naar Italië nam niet af, maar toe: meer dan 25.000 vluchtelingen kwamen in de zomermaand in Italië aan. Veruit de meesten staken vanuit Tunesië de Middellandse Zee over naar het Italiaanse eiland Lampedusa.
Sinds begin 2023 heeft de Tunesische kustwacht zo’n 35.000 migranten ervan weerhouden de zee op te gaan, stelt het ministerie van Binnenlandse Zaken in Tunis. Maar in dezelfde periode wisten ruim 114.000 migranten wel de Italiaanse kust te bereiken; bijna twee keer zoveel als in 2022.
Eind augustus vroeg Manfred Weber, de leider van de christendemocratische fractie in het Europees Parlement, Saied in Tunis om opheldering over de toenemende instroom van migranten. Ook zou hij de president hebben aangesproken op het schenden van de rechten van vluchtelingen.
Racistisch
De berichten van buitensporig geweld tegen vluchtelingen blijven uit Tunesië binnenkomen. Grenswachters zouden al honderden Afrikaanse migranten naar de grens met Libië of Algerije hebben gedeporteerd, waar ze hen in de woestijn achterlieten zonder eten, water of beschutting tegen de zon. Libische autoriteiten meldden begin augustus al minstens 27 in de woestijn gestorven migranten.
„Wij willen zo snel mogelijk uit Tunesië vertrekken”, verklaarde een Zuid-Sudanese vluchteling in juli tegen een verslaggever van Euronews. Nu de vreemdelingenhaat in het land zo groot is, proberen steeds meer Afrikaanse vluchtelingen halsoverkop naar Europa te vluchten, signaleren humanitaire organisaties. Vaak zonder zich goed voor te bereiden. Volgens de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) stierven in de eerste acht maanden van dit jaar tegen de 2000 bootvluchtelingen op de zeeroute naar Italië.
Mensenrechten
Mensenrechtenorganisaties hadden van meet af aan al kritiek op de EU-Tunesiëdeal. Hoe kon de EU een deal sluiten met een autocratische leider die de mensenrechten van vluchtelingen met de voeten treedt? „De Tunesiëdeal houdt totaal geen rekening met Europese waarden op het gebied van mensenrechten”, vat Amade M’charek, hoogleraar antropologie aan de Universiteit van Amsterdam en Tunesiëkenner, de kritiek samen. „Het maakt ons niets uit dat onze waarden aan de andere kant van de Europese buitengrenzen met de voeten getreden worden.”
Sowieso vindt M’charek het principe achter de Tunesiëdeal problematisch. „De ‘oplossing’ is vooral goed voor Europa. De situatie waarin vluchtelingen zich bevinden, kan ons niets schelen. Als ze hier maar wegblijven.”
Han Entzinger, emeritus-hoogleraar migratie- en integratiestudies aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, zwakt die stellingname iets af. „Ik denk dat het verstandig is om met landen aan de buitengrenzen verdragen te sluiten over het beheersen van de instroom. Lidstaten kunnen niet te grote aantallen vluchtelingen opnemen. De vraag is alleen wel: wanneer zijn er te veel? Europa is omringd door dictaturen. Dus als Brussel met landen aan de buitengrenzen afspraken wil maken over het beheersen van de migratie, is het genoodzaakt met autocratieën in zee te gaan die de mensenrechten niet altijd respecteren.”
Toch is Entzinger kritisch op de Tunesiëdeal. „Niemand weet wat er precies is afgesproken. Von der Leyen, Meloni en Rutte zouden eerst goed duidelijk moeten maken wat er in het zogenoemde Memorandum van overeenstemming staat. Als dat openbaar wordt, is inzichtelijk of Tunis de afspraken naleeft en kun je Saied er aan houden.”
Duitsland
Daags na het sluiten van de Tunesiëdeal uitten dertien Europese lidstaten, onder leiding van Duitsland, felle kritiek op de totstandkoming ervan. De lidstaten toonden zich vooral verbolgen over het feit dat de Commissie het voortouw nam in de besprekingen met Tunis en daarmee de Raad van regeringsleiders en het Europees Parlement passeerde. Annick Pijnenburg, universitair docent internationaal en Europees recht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen snapt die kritiek. „De deal werd vermoedelijk uitonderhandeld door Von der Leyen, Rutte en Meloni die zichzelf ”Team Europa” noemden. Maar in hoeverre representeren zij de EU als geheel?”
Duitsland, Denemarken, Luxemburg en Ierland waren van mening dat in de intentieverklaring te weinig aandacht was voor de democratie, rechtsstaat en mensenrechten in Tunesië. Hoe kon de EU een geloofwaardige deal sluiten met een autocraat die het gerechtelijke apparaat in eigen land om zeep hielp, critici na schijnprocessen vastzet en Afrikaanse vluchtelingen criminaliseert?
Of de Tunesiëdeal mislukt is, kan Pijnenburg niet zeggen. „Daarvoor is het nu nog te vroeg. De deal is geen twee maanden oud. Bovendien was het een akkoord op hoofdlijnen. Maar de voortekenen zijn niet gunstig.”
Dat komt volgens Pijnenburg vooral doordat de getekende documenten juridisch niet bindend zijn. „Het Memorandum van overeenstemming is slechts een verklaring van politieke bedoelingen: informele afspraken die Von der Leyen, Rutte en Meloni onderling met Saied maakten. Als het document juridisch bindend was geweest, hadden we Tunesië aansprakelijk kunnen stellen voor het schenden van de mensenrechten. Nu kan dat niet.” Pijnenburg verwacht dan ook niet dat de Tunesiëdeal „leidt tot wat Brussel hoopt; wel tot meer mensenrechtenschendingen”.
M’charek vult aan: „Aan de overzijde van de Middellandse Zee heeft men er geen weet van dat er überhaupt een Tunesiëdeal is. Laat staan dat vluchtelingen zich daardoor laten leiden. Men komt naar Europa vanwege de situatie in eigen land die men ontvlucht.”
Is de deal mislukt? Entzinger: „Het is lastig om te bepalen of iets, waarbij we niet weten wat is afgesproken, heeft gefaald. Als het doel was om de migratie in te dammen, is dat zeker mislukt.” Volgens Entzinger zou een deal daarvoor ook niet volstaan. „Het ultieme antwoord op beheersing van de instroom is de ontwikkeling van herkomstlanden. Zolang de situatie daar niet verbetert, blijven mensen naar Europa vluchten.”