„Het is niet normaal”, zegt Mark Vermeij, hoogleraar tropische maritieme ecologie aan de Universiteit van Amsterdam. „Op sommige plekken ‘kookt’ het water.” Rond Curaçao valt het nog mee, vertelt de wetenschapper, die op het eiland woonachtig is. „De zee is er diep, waardoor er lokaal koel water naar boven welt.” Vermeij werkt op Curaçao als directeur van Carmabi, een instituut dat onderzoek doet aan koraalriffen.

Als het water warm wordt, schieten koraaldieren in de stress en verbleken de riffen, legt Vermeij uit. Dat zit zo: bij stijgende temperaturen gaan minuscule algen, die leven in de koraaldiertjes, stoffen aanmaken die giftig zijn voor hun gastheer. Het koraal stoot de algen dan uit en verliest daarmee zijn kleur. Vermeij beschrijft hoe het voelt als je koraalverbleking met eigen ogen ziet. „Het is alsof je in de zomer in het bos gaat wandelen en in een keer zijn alle bladeren van de bomen. Door koraalverbleking verdwijnen de diverse kleuren en lijkt de bodem van de zee met sneeuw bedekt.”

Koraalverbleking is overigens niet funest. Tenminste, als het zeewater niet te lang warm blijft. Vermeij: „Als het water binnen een paar weken afkoelt, komen de algen terug in de koralen. Zo niet, dan verhongeren de koralen en gaan ze dood.”

Dit jaar is het water in het Caraïbisch gebied warmer dan ooit. Al begin juni werd verbleekt koraal aangetroffen. Dat is drie maanden vroeger dan normaal.

Sombrero Reef, een toeristische bestemming op de Florida Keys, stierf zelfs voor 100 procent af, meldde de Coral Restoration Foundation. De stichting heeft stukken rif weten te redden op bewaarlocaties op het land.

NOAA –de Amerikaanse tegenhanger van de KNMI– kondigde eind juli voor grote delen van het Caraïbisch gebied de zwaarste alarmfase –nummer 2– af. Dat betekent ernstige hittestress voor koralen en een grote kans op het afsterven ervan. Het is mogelijk dat de alarmfase tot eind oktober blijft gelden.

Hittestress voor koralen wordt uitgedrukt in het aantal graden en weken (DHW) dat de temperatuur boven het maximum is. Twee weken met 1 graad boven het maximum staat voor 2DHW. Met 8DHW wordt het kritiek voor koralen. Sommige riffen in de Florida Keys hebben nu al 15DHW bereikt. En dat terwijl het bleekseizoen officieel nog moet beginnen. Om het in context te plaatsen: sinds NOAA is begonnen met meten is het niveau nooit ergens in de regio boven de 10DHW geweest.

Dit jaar doet Vermeij terugdenken aan 1998, een jaar dat op zijn netvlies staat gebrand. Dat was het eerste jaar dat koraal in het Caraïbisch gebied massaal verbleekte en het lootje legde. „Toen was het heel extreem. Nu verwacht ik op veel plekken iets vergelijkbaars.”

Klimaatpanel IPCC is somber over de toekomst van koraal. En ook Vermeij ziet die niet rooskleurig in. Hij schat dat door klimaatverandering wereldwijd uiteindelijk een derde van het koraal zal verdwijnen. Een derde zal drastisch veranderen, met een verschuiving naar soorten die tegen hittestress kunnen. Tot slot zal een derde behouden blijven. „Het grote uitsterven is al aan de gang. Dat geldt overigens net zo goed voor andere diergroepen, zoals amfibieën. Alleen zijn koralen net wat charismatischer. Men zal wat aan klimaatverandering moeten doen om dit verlies van soorten te stoppen.”

Toch schuwt Vermeij ook de „jankverhalen” over koraal. „Soms lijken onderzoekers alleen te kunnen vertellen dat riffen doodgaan. Dat helpt niet bij de bescherming van koraal. Mensen verliezen dan de moed. Zelfs op sommige plaatsen waar het zeewater ernstig is vervuild groeit nog koraal. En er zijn maar weinig plekken waar het koraal helemaal is verdwenen. Koraalriffen zijn net als de aandelenmarkt, als die crasht, betekent dat niet gelijk dat elk bedrijf het slecht doet”

De koraaldeskundige ziet namelijk een deel van de riffen structureel veranderen. „Voorheen had je oude koraalwouden die er honderd jaar over deden om te groeien. Nu heb je soorten die snel groeien, een soort onkruid dus. Vergelijk het met het bos waar de oude, grote bomen verdwijnen en de grassen –het opportunistische spul– zijn kans pakt.”

Onderzoek van Vermeij wees uit hoe belangrijk sommige vissen zijn voor het voortbestaan van koraalriffen. Neem de papegaaivis, een soort die graag algen eet. „Door een teveel aan voedingsstoffen in het water krijg je soms bloei van concurrerende algen, waardoor koralen geen ruimte krijgen om te groeien. Zorg daarom voor een goede populatie herbivore (plan-
tenetende, MK) vissen, zoals papegaaivissen, en de herstelkans van een rif neemt enorm toe. Vis dus niet alles weg.”

Papegaaivissen spelen ook een belangrijke rol voor de tropische, witte zandstranden. „De vissen schrapen namelijk algen van dode stukken koraal. De papegaaivissen poepen vervolgens het witte kalksteen uit, waardoor stranden ontstaan. Als koraal en papegaaivissen verdwijnen, gaat dat ten koste van stranden. Zo zijn er op Dominica hotels gesloten omdat eerst de koralen en daarna de stranden verdwenen.”

Hoopvol is Vermeij over technieken om koralen te helpen bij de voortplanting. Die voorplanting gebeurt slechts een paar avonden per jaar. Alle koralen paaien dan tegelijk. Sperma en eitjes belanden in het water.

„Omdat kolonies steeds verder van elkaar vandaan liggen, is de kans op bevruchting kleiner. Daarom vangen we het spul, gooien we het bij elkaar voor bevruchting in een laboratorium. Bevruchte koraaleieren laten we dan weer los in zee. Je creëert zo een potentieel van miljoenen nieuwe koraallarven die zich na enkele dagen op het rif vestigen, waarna er een paar zullen uitgroeien tot volwassen koraalkolonies. Deze methode is relatief simpel en het werkt.”

Voor het redden van koraalriffen ziet Vermeij vooral een rol voor de overheid. „De burger zou zich niet voor de oplossing van elk probleem moeten hoeven inzetten. Je brengt je auto ook naar de garage en gaat niet zelf aan de slag. Koraalrifbescherming ligt in de handen van bepaalde instanties en de overheid. Al komt daar momenteel weinig van terecht. Het Koninkrijk der Nederlanden ondertekende allerlei internationale verdragen waarin is afgesproken bepaalde koraalsoorten te beschermen. Je mag als burger dan ook verwachten dat er werk wordt gemaakt van bescherming, bijvoorbeeld door het verbeteren van de waterzuivering op Curaçao. Nu komt daar nog 70 procent van het rioolwater in zee, wat de koralen schaadt. Ook zou door simpele aanpassing van de visserijwetgeving gezorgd kunnen worden voor de bescherming van papegaaivissen. Door het ecotoerisme begint het besef door te dringen dat een levende vis op een koraalrif soms wel duizend keer zoveel waard is als een dode in een frituurpan.”