Burgemeester Pieter Verhoeve is een aimabel en gedreven mens, een snelle denker, met een hoofd vol kennis en boordevol boeken. Thuis was er een vruchtbare voedingsbodem: „Een televisieloos gezin en een scherpzinnige, breed geïnteresseerde vader. Bovendien was van de smartphone nog geen sprake. Dan openen boeken nieuwe werelden voor je. Alles wat met geschiedenis te maken had, absorbeerde ik. Laatst wist iemand te vertellen dat ik als ventje van zo’n jaar of zeven de klas tot stilte maande, „want dan ga ik iets vertellen over Michiel de Ruyter”. Over hem had ik een boekje gelezen en ik wilde dat delen. De liefde voor boeken is nooit overgegaan, heeft zich wel verbreed. Nu beluister ik ook podcasts en maak gebruik van de e-reader. Bovendien zit ik op twee leeskringen. Dat dwingt je te blijven lezen en voorkomt dat een goed boek aan je aandacht ontsnapt.”

1. Desiderius Erasmus: Lof der Zotheid

„Ik geef het eerlijk toe, ik ben fan van Erasmus; een briljant geleerde met enorme denkkracht. Als protestantse jongen leer je hem vooral kennen als tegenstander van Luther. Later besef je dat ook hij een vernieuwende denker was, die ondanks zijn kritische houding loyaal bleef aan zijn kerk. Kritisch is de ”Lof der Zotheid” zeker. Erasmus gebruikt een nar, een zot, om zijn bedenkingen op humorvolle manier te uiten. Had hij wellicht van Horatius, die al zei dat je de waarheid het best lachend kunt vertellen. Er wordt gezegd dat Erasmus zijn ”Lof der Zotheid” ‘even’ schreef, zittend op de rug van een ezel. Dat kan niet waar zijn, het boek is diverse keren door Erasmus herschreven en aangepast.

Het boek is uiterst actueel. Erasmus verzet zich tegen heersend conformisme, waarin de meerderheid het gelijk naar zich toe trekt, terwijl een enkeling misschien wel de waarheid heeft.

En terzijde, Erasmus hoorde in Gouda thuis. Zijn vader was hulppastoor in de Sint-Jan. De jonge Desiderius mag in Rotterdam geboren zijn, maar is mogelijk hier verwekt, in ieder geval hier opgegroeid en naar school gegaan. Hij heeft hier, althans in het nabijgelegen Stein, met een vriendengroep in het klooster gezeten. Zij vormden een voorhoede die, aangeraakt door de Moderne Devotie, terugkeerde tot het oorspronkelijke christendom.”

2. Johannes Calvijn: Institutie

„Calvijn schrijft sprankelend, zijn woorden spetteren van de pagina’s. Toen mijn vrouw en ik als jong stel in Dordrecht woonden volgden we een Institutiekring in de plaatselijke gereformeerde gemeente. Het leerde mij dat, hoewel het calvinisme nu bij velen staat voor soberheid, ernst en behoudzucht, Calvijn zelf hield juist van vernieuwen. Ook van de liturgie. Hij liet de wet niet zingen aan het begin van de dienst, maar aan het eind van de preek. In de lijn van de genadeverkondiging, als bemoediging, als regel van dankbaarheid: je gaat deze week niet stelen, je zult je vrouw deze week trouw blijven, je zult niet liegen. Het staat in het teken van het leven met Christus, zo ga je de week in.

Calvijn benadrukt hoe ons hele leven en heel de schepping toekomt aan de Heere God. Kijk net zo lang naar een bloemetje tot je beseft op heilige grond te staan. Die eerbied en die vreugde; Calvijn is zo veel groter dan mensen hem hebben gemaakt. Maar voor mij? Om me dan iets kwetsbaarder op te stellen: ik tobde in die tijd over mijn geestelijk heil en de toe-eigening daarvan voor mijzelf. Dan helpt het dat iemand zo loyaal en gunnend en zo eerbiedig spreekt over de Heere God. Het gaf mij, om zo te zeggen, ademruimte.”

3. Hartmut Rosa: Onbeschikbaarheid

„Rosa, een Duitse socioloog, grijpt je in dit boekje bij je keel en laat je daarna niet meer los. ”Onbeschikbaarheid” geeft een stem aan je gevoel, je diepe intuïtie van wat er misgaat in onze moderne samenleving, waar ”ieder voor zich” en een onmatige veeleisendheid opgeld doen. Er komt steeds meer informatie beschikbaar, de techniek biedt meer mogelijkheden. Maar het leidt ook tot toenemende vervreemding. Dat is Rosa’s sleutelwoord: vervreemding. Kunnen wij ons nog laten verrassen door, bijvoorbeeld, een zonsondergang? Nee, geen foto ervan maken voor later, want ook dat is vervreemdend. Je moet jezelf laten raken. Daar mag niets tussenin staan. Dat raken noemt Rosa resonantie. Daarmee bedoelt hij –ik zet het nu in een christelijke context– dat er geen woorden zijn voor de liefde tussen man en vrouw, een goede avondmaalsgang, een psalm die je helemaal overweldigt en inneemt, je vernedert en vertedert en vervult met Christus. Geen woorden, maar het resoneert wel. Het doet van alles met je. Maakt je tot een nieuw mens.

Resoneren, werkelijk contact maken, kan overal: in de maatschappij, in de natuur, in religie. Maar je moet ervoor trainen en er tijd voor vrijmaken. Anders ga je in de mallemolen van het meer, en meer, en meer. Ik denk dat die boodschap heel herkenbaar is.”

4. René van Stipriaan: De zwijger. Het leven van Willem van Oranje

„Voor mij komt in de fascinerende figuur van Willem van Oranje veel samen. Hij was erasmiaan, gevormd door Luthers piëtisme, maar ook katholiek beïnvloed. Hij ging in 1574 welbewust over tot het calvinisme. Steeds was hij op zoek naar religievrede en deed op 31 december 1564 een belangrijke uitspraak, die mij nog steeds inspireert. Als hij Margaretha van Parma, de vertegenwoordiger van de koning van Spanje, toespreekt in de Raad van State zegt hij: „Ik sta niet toe dat u heerst over het geweten van mijn onderdanen.” Dat is dus in een tijd van geloofsvervolging, brandstapels, ketterplakkaten. Met zijn uitspraak sluit Oranje aan bij Erasmus, die al zei dat „het geweten vrij is”. De uitspraak was er dus al, maar Willem van Oranje maakte deze politiek. Het leidde tot verwijdering en later opstand. Trek die lijn door; zo vaak wordt vandaag de dag geheerst over het geweten van anderen. Kijk op sociale media; kijk naar de ingezonden brieven in het RD, kijk naar allerlei predikanten. Het heersen over het geweten van anderen gebeurt menigvuldiglijk. Terwijl Paulus daarover helder is: „Eenieder zij in zijn eigen gemoed ten volle verzekerd.” Die vrijheid van consciëntie is het hart van onze rechtsorde.”

5. Franchois Vranck: Justificatie of Deductie

„Franchois Vranck is wat weggesijpeld uit het collectieve geheugen. Gouda nam deze topjurist in de 16e eeuw aan als raadspensionaris voor 1500 gulden per jaar. Terwijl Vrancks Rotterdamse collega, Johan van Oldebarnevelt, het met 1200 gulden moest doen. Vranck had in zijn Brabantse jeugd gezien hoe troepen de dorpen plunderden, zodat er geen hoen of ei te vinden was. Dat stelde Vranck voor de vraag wie soeverein is, wie uiteindelijk in een land de hoogste macht heeft. Daarover schrijft hij een politiek pamflet, de Deductie. Het was 1586/87, een verwarde tijd. Willem van Oranje is vermoord en de vraag dringt zich op wie de baas is in de prille Republiek. Vranck komt tot de conclusie dat de steden soeverein zijn. Dat de steden onderling een stedenbond moeten vormen en samen met de ridders, de plattelandsadel, de Staten vormen. De macht komt dus niet bij een familie, niet bij een vorst, maar bij de Staten, bij de mensen zelf dus. Dat was revolutionair in een tijd van sterke absolute vorsten en een sterke paus. Vranck was de architect van de republiek. En Nederland is ten diepste een republiek met een vorst. Een beetje monarchaal, een beetje aristocratisch en een beetje democratisch. Parallel hieraan zie je dat in protestantse kerken eenzelfde gedachte postvatte. Niet de macht bij één, dat maakt kwetsbaar.”

6. Petrus van der Hagen: Verborgenheid der godzaligheid

„In mijn oud gereformeerde opvoeding kreeg ik een diepe liefde mee voor oudvaders. Van ds. Petrus van der Hagen zijn alleen preken uitgegeven. Maar die zijn wel vele malen herdrukt en worden nog steeds gelezen. Ze zijn zelfs in het Duits vertaald. Er schijnen in totaal zo’n 30.000 exemplaren verkocht te zijn.

De vijf prekenbundels van Van der Hagen heb ik allemaal antiquarisch weten te verzamelen. Dat is weer de bibliofiel in mij. Maar de preken zijn ook inhoudelijk zeer inspirerend. Ze zijn bevindelijk en direct, aansprekend, eenvoudig en grondig. Vol van liefde tot de Heere God, gunnend. Ook talig. Over de zonden zegt hij eenvoudig: Haat ze en laat ze. In de week van voorbereiding op het heilig avondmaal lees ik graag zijn voorbereidingspreken. Daarin nodigt de Heere Jezus lammeren. Van der Hagen vraagt dan heel praktisch: Bent u wel een lam? Of zit u even met een soort schaapskleed aan in de kerk en scheldt u straks thuis op allerlei mensen? Jezus nodigt zachtmoedige mensen, die elkaar vergeven en het vergevene vergeten. Dat zijn wel zinnen, hè. Je zult maar gekraakt en geraakt zijn door de zonde in je nabije omgeving. Vergeven, en het vergevene vergeten. Dat blijft verootmoedigen en inspireren.”