Als een verrassing kwam de nederlaag van het CDA bij de recente provinciale verkiezingen niet voor de Belgische politicoloog Steven Van Hecke. Duidelijk was voor hem dat het gevoerde stikstofbeleid de christendemocratische coalitiepartij zou opbreken. Daarnaast laat het Nederlandse politieke systeem het toe dat een partij als BBB zo snel zoveel zetels binnenhaalt. Zo ontbreekt een kiesdrempel, waardoor een partij makkelijker doorbreekt. De kiezer heeft niet snel het gevoel dat hij een verloren stem uitbrengt.

Naast deze duidelijk Nederlandse stempel op de stembusgang, speelt er nog een andere ontwikkeling. De neergang van het CDA is niet los te zien van een bredere beweging binnen de Europese christendemocratie, aldus Van Hecke, hoofddocent Vergelijkende en Europese Politiek aan de Katholieke Universiteit Leuven. De politieke stroming krijgt in met name West-Europa –het historische hartland van de christendemocraten– zware klappen. „Daar zie je wel dat ze pluimen hebben gelaten.”

Net als in Nederland wordt in de andere landen van de Benelux verlies opgetekend. In Luxemburg is de CSV dan wel de grootste, maar de partij zit als sinds 2013 in de oppositie. In Italië is de christendemocratie sinds de jaren negentig haast van het toneel verdwenen, terwijl het in de decennia daarvoor nog een stabiele factor was. „Forza Italia heeft de periode daarna nog kunnen overbruggen, maar dat verhaal is nu ook afgelopen.” De Franse christendemocraten is het niet gelukt om zich blijvend in de nationale politiek te nestelen. De ÖVP in Oostenrijk valt uit de toon. Dat geldt ook deels voor Duitsland, maar daarover later.

Christelijke stem

De politicoloog onderscheidt verschillende structurele tendensen die deze achteruitgang van de christendemocratie veroorzaken. Een daarvan is secularisatie. „Dat zien we in grote delen van West-Europa. De christendemocratische partijen zijn daar niet de oorzaak van, maar dragen wel de gevolgen. Veel meer dan andere politieke families. De traditionele achterban sterft daarbij letterlijk uit.”

Tegelijkertijd weten de christendemocraten hun boodschap niet meer onderscheidend genoeg te brengen, ziet Van Hecke. „De christelijke waarden waar ze voor staan zijn nog moeilijk te onderscheiden van die van andere politieke families.” De politieke arena wordt steeds competitiever. Extreemrechts hengelt –als hoeder van een cultuurchristendom– naar de christelijke stem.

Het probleem bevindt zich ook binnen eigen gelederen, betoogt de Belgische politicoloog. „Christendemocraten hebben zelf nog weinig voeling met de katholieke wereld. Dat is geen probleem als dat geldt voor een individu. Maar als de algemene trend wordt dat je niet meer in staat bent om de vertaalslag te maken van je waarden naar het politieke programma, dan beland je in een benarde situatie.”

Spectaculaire overwinning

Toch kent elke trend uitzonderingen. Hoewel ook de Duitse christendemocraten landelijk momenteel genoegen moeten nemen met een bijrol als oppositiepartij, houden zij volgens Van Hecke nog zeker stand. Tijdens de laatste landelijke verkiezingen van 2021 –en na het vertrek van Merkel– kreeg de CDU een zware klap. De sociaaldemocratische SPD ging er met de winst vandoor.

Inmiddels lijken de CDU’ers de weg omhoog weer te hebben gevonden. Een voorbeeld is de „spectaculaire” overwinning in Berlijn. „Dat gaat tegen alle trends in”, zegt Van Hecke. „In steden zijn het liberaal progressieve kiezers die de toon zetten. Om dan daar een overwinning te boeken, en zoals het er naar uitziet ook in het bestuur van Berlijn zitting te nemen, is een belangrijke opsteker voor de CDU.”

Hoe het kan dat de Duitse christendemocraten standhouden? De CDU is zeer sterk lokaal verankerd, zegt Van Hecke. „Je kunt geen lid worden van de landelijke CDU, alleen van CDU-Baden-Württemberg of Noordrijn-Westfalen, om maar wat regio’s te noemen. Al geeft secularisering ook daar problemen. Maar ze besturen nog altijd in veel deelstaten.”

Dat de CDU nu toch weer opkrabbelt, levert weinig voordeel op voor andere noodlijdende christendemocraten in West-Europa, aldus Van Hecke. „Het is vooral een oppepmiddel voor de eigen troepen. Het is niet omdat de CDU het goed doet dat Nederlanders op het CDA gaan stemmen. Zo gemakkelijk is het niet.”

Daarnaast zijn er nog andere factoren die een rol kunnen spelen voor christendemocraten om terrein te winnen. Zo kun je met een bepaald type leiderschap dat op dat moment goed in de markt ligt, ook een neerwaartse trend keren, weet de politicoloog „Het CDA heeft dat gehad met Jan-Peter Balkenende.” Een andere bepalende factor is hoe goed of slecht de regeringspartijen het doen. In de Duitse situatie profiteer het CDU van een verdeelde coalitie. „Dat de regering het niet goed doet, is geen verdienste van de CDU, maar is wel door hen uit te buiten.”

Europese Volkspartij

Ook in Europees verband zijn de christendemocraten, verenigd in de Europese Volkspartij (EVP), lang niet meer zo dominant. Ze bepaalden decennialang voor een belangrijk deel de koers in het Europees Parlement (EP). Tijdens de Europese verkiezingen in 2019 leden de christendemocraten (en de sociaaldemocraten) een flinke nederlaag. Wel bleven ze de grootste fractie in het EP.

Een teken aan de wand is dat het gros van de EVP-leden inmiddels uit Centraal- en Oost-Europa komt. De tanende invloed in het vroegere hartland van de christendemocratie gaat niet onopgemerkt voorbij. „Ten westen van Wenen zijn er geen christendemocratische regeringsleiders”, moest een spreker op het EVP-congres vorig jaar vaststellen.

Daarnaast heeft de EVP al decennialang het electorale verlies weten te compenseren door uit te breiden met meer rechtse partijen die wel affiniteit hebben met het EVP-gedachtegoed, maar niet de klassieke lijn voorstaan. Zo flirt Manfred Weber, de nieuwe voorzitter van de EVP, sinds kort openlijk met de Italiaanse premier Giorgia Meloni en haar nationaal-conservatieve partij Fratelli d’Italia.

Met deze verschuiving verandert ook de politieke identiteit van de EVP, ziet Van Hecke. De nieuwe leden zijn geen klassieke christendemocraten zoals voorheen, maar hebben veel meer een gemengd profiel. In plaats van centrumlinks op sociaaleconomisch vlak en federalistisch op Europees vlak zijn EVP-partijen als het Poolse Burgerplatform, het Spaanse Partido Popular en Forza Italia sociaaleconomisch centrumrechts en nationalistisch.

De verschuiving is voor de politicoloog duidelijk te zien in het beleid rond de institutionele hervormingen van de Europese Unie. De EVP liep traditioneel voorop om Europa om te vormen tot een federale politieke unie, zegt hij. „Dat krijg je nu niet meer goedgekeurd door een partijcongres. De EVP is daarin veel behoudender geworden. Het pro-Europese discours is in belangrijke mate weggeëbd.”