Ds. Cohen: Geloven betekent Christus volgen tot het kruis
Veel Nederlandse Joden die gemengd gehuwd zijn, overleven de Tweede Wereldoorlog. Dat geldt niet voor ds. Josef Cohen uit Dokkum. De Nederlandse hervormde predikant wordt vergast in Schloss Hartheim.
Het aantal Messiasbelijdende Joden (Joodse volgelingen van Jezus Christus) in Nederland ten tijde van de Tweede Wereldoorlog is klein. De Duitse bezetter registreert er in 1941 zo’n 1900. Van hen zijn er 591 lid van de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK). Een relatief groot deel van de Nederlandse Messiasbelijdende Joden heeft de oorlog overleefd, zeker als je het vergelijkt met het lot van de Joodse christenen in andere landen.
Gemengd gehuwd
Veel Joodse christenen overleven de oorlog omdat zij met een niet-Joodse partner zijn gehuwd. Terwijl nagenoeg alle Nederlandse Joden worden gedeporteerd, blijft een groep van 12.000 gemengd gehuwde Joden hiervan vrijgesteld. De autoriteiten in Berlijn weten namelijk niet wat ze met de kinderen uit deze gemengde huwelijken aan moeten: vermoorden of in leven laten? Daarom wordt de beslissing door de nazi’s uitgesteld.
Dit betekent niet dat gemengd gehuwde Joden niets te vrezen hebben. Ze moeten net als andere Joden de Jodenster dragen. Ook dienen ze zich te onderwerpen aan alle anti-Joodse beperkingen. Wanneer hun niet-Joodse partner overlijdt of van hen scheidt, worden ze per omgaande op transport gezet naar Westerbork.
Zolang ze niet al te zeer de aandacht op zichzelf vestigen, zijn de gemengd gehuwde Joden relatief veilig. Maar als ze een overtreding begaan, worden zij gedeporteerd.
In Nederland worden de gemengd gehuwden strenger behandeld dan in Duitsland. Soms roept Berlijn de Duitse autoriteiten in Nederland zelfs tot de orde. Dit omdat ze te ver zouden gaan. Van de gemengd gehuwden is 40 procent een of meerdere malen opgepakt en een aantal van hen is gedeporteerd.
Overlevenden
Nathan Levi Berlijn (1903-1999), betrokken bij de stichting van een Joods-christelijke kibboets in het toenmalige Palestina, is een van de gemengd gehuwde Joden die de oorlog overleven. Dat geldt niet voor zijn twee broers, ook gemengd gehuwd. Nathan is tijdens de oorlog actief in het verzet. Ook verbergt hij een Joodse onderduiker bij hem in huis.
Ook Eliezer van Praag (1878-1958), die in 1906 tot geloof komt, overleeft de oorlog. Hij was de enige Joodse Pauwiaan, voor zover mij bekend. Een zoon, schoondochter en kleinkind uit zijn eerste huwelijk zaten bij Van Praag en zijn vrouw ondergedoken.
Er dienen tijdens de Tweede Wereldoorlog twee Joodse predikanten in de NHK die gemengd gehuwd zijn: ds. Cohen en ds. Rottenberg. Beide predikanten worden wél vermoord door de nazi’s. Bij ds. Rottenberg worden tijdens een huiszoeking brieven in het Jiddisch uit Amerika aangetroffen. Hij wordt daarom verdacht van spionage.
Socialist
Zijn collega Josef (Joop) Cohen is geboren in Amsterdam in een niet-religieus Joods gezin. Hij heeft veel affiniteit met het socialisme. Op het Christelijk Lyceum in Utrecht komt hij in aanraking met het christelijk geloof en wordt hij christen. Daarna studeert hij theologie in Utrecht. Hij wordt in 1930 predikant in de Nhk te Wapserveen, in Drenthe.
In 1931 trouwt Josef met de niet-Joodse Tine. Zij krijgen drie kinderen. Ook als volgeling van Jezus blijft Cohen net als zijn vrouw overtuigd socialist. Hij is pacifist en antimilitarist en propageert dienstweigering. Dergelijke opvattingen verzwijgt hij niet in zijn preken.
Tijdens de oorlog is ds. Cohen predikant in Dokkum. Naar aanleiding van een preek op 11 mei 1941 wordt hij door de Sicherheitsdienst gearresteerd en verhoord, maar ook weer vrijgelaten. Na zijn preek op 15 juni 1941 loopt het anders. De predikant had al een voorgevoel. Zo zegt hij tijdens de preek dat er een verrader in de kerk zit, achter een pilaar. Hij voorspelt dat deze verrader hem zal aangeven.
Ds. Cohen zegt tijdens de preek dat er een verrader in de kerk zit, achter een pilaar
Fragmenten van de bewuste preek zijn bewaard gebleven. Angst voor de dood lijkt hem vreemd. Ds. Cohen verkondigt onder andere dat mensen je brodeloos kunnen maken, je gezin kunnen stukslaan, je gevangen kunnen zetten, martelen en doden. Maar een gelovige die uit de opstanding leeft, kunnen ze niets doen. Geloof is Christus gehoorzamen tot het kruis.
Dachau
De voorspelling van ds. Cohen komt uit. Een kerkelijke NSB’er brengt hem aan. Op 22 juli 1941 wordt Cohen gearresteerd en begin oktober afgevoerd naar Dachau. Daar zitten veel predikanten en geestelijken gevangen. Cohen is predikant, je zou daarom verwachten dat hij in de geestelijkenbarak terecht zou komen. De Duitsers beschouwen hem echter in de eerste plaats als Jood. Ze plaatsen hem daarom in een barak waar onder anderen Joden en Jehova’s getuigen zitten. Daarmee is zijn lot bezegeld.
Begin mei 1942 wordt hij met 560 andere gevangenen afgevoerd naar Schloss Hartheim, dicht bij Linz, in Oostenrijk. Dit kasteel is berucht vanwege het euthanasieprogramma. Zo’n 18.000 geestelijk gehandicapten en ongeneeslijk zieken worden er vermoord. Als dit te veel onrust oproept bij de Duitse bevolking, wordt het programma stopgezet. In plaats daarvan worden arbeidsongeschikten er omgebracht. Na aankomst wordt ds. Josef Cohen vergast.
Op 14 april 2022, de dag waarop Dokkum in 1945 werd bevrijd, is voor de lokale oude pastorie van de Nhk, waar ds. Cohen met zijn gezin heeft gewoond, een stolperstein onthuld met daarop zijn naam.
De auteur is emeritus hoogleraar godsdienstwetenschappen en onder meer betrokken bij het werk van Stichting Steun Messiasbelijdende Joden.
