In Moskou ligt de software op straat

Twee van de acht ondoorzichtige ruiten in de deur zijn pas hersteld. Voor de veiligheid zit er inmiddels ook een tweede, stalen deur achter de eerste. Het laboratorium in een van de gebouwen van de Moskouse Rijksuniversiteit bevat allerlei bijzondere en waardevolle apparatuur, maar de inbreker had het op de computer gemunt. Door het gat in de deur was alleen een oude 286-machine te zien, zodat de dief teleurgesteld afdroop. De nieuwe Pentium 166 was weggestopt in een kast.

Twee verdiepingen lager, op de begane grond van de vakgroep, zwaait Iwan de scepter. Hij is een jonge wetenschappelijk medewerker, maar daarnaast onderhoudt hij de tientallen pc's die de vakgroep heeft. Dat kost hem veel tijd, maar levert een bijverdienste van een tientje per maand op. Iwan is verantwoordelijk voor het Intranet van de vakgroep en de toegang tot Internet via de twee beschikbare telefoonlijnen. Verder beheert hij de software van de diverse pc's: Office 95 en Office 97, CorelDraw 8, Adobe Photoshop 4 en SPSS, allemaal topkwaliteit software. „Ik heb juist gisteren Windows 98 geïnstalleerd”, zegt hij.

Gewild
Is al de software van de vakgroep legaal aangeschaft? „Of course not”, roept hij uit. Natuurlijk niet, wie koopt er nu legale computerprogramma's? Lachend wijst hij op de sticker, op het klepje van zijn computer. „Ik houd van legale software”, vertaalt hij. „Maar dit ding werkt al twee jaar zonder onderbreking, en er zit niet één pakket op waarvoor betaald is”.

De vakgroep waar Iwan werkt, is geen uitzondering. Het kopiëren van software is in Rusland schering en inslag. „Volgens mij staan alle Office 95-pakketten in Rusland geregistreerd op één naam, die van Alexander Katalov”.

Gewild
Computers zijn gewild. De benedenverdiepingen van de meeste universiteitsgebouwen zijn, net als die van woonflats, aan de buitenkant ontsierd door traliewerk voor de ramen, en bovendien worden de meeste gebouwen dag en nacht bewaakt. Ook de software is gewild, maar daar hoef je niet voor in te breken. Die ligt gewoon op straat. Letterlijk, op een paar houten planken, met een kartonnen bordje: 40 roebel. Het assortiment aan spelletjes is minstens zo gewelddadig als in Nederland, terwijl erotische cd-roms juist minder vaak voorkomen.

In een kleine kiosk vlak bij de Kosmosboulevard zitten twee jongens, nog te jong voor een rijbewijs. De zes wanden van de kiosk zijn tot de nok toe volgeplakt met cd-roms. De twee stoelen passen nog net tussen de vele dozen en het kacheltje. Een van de jongens, een schrift met wiskundeformules op zijn schoot, spreekt een paar woorden Engels. Wat kosten de cd-roms? „Allemaal 40 roebel per stuk”. Hoeveel verkoop je er? Hij kijkt zijn buurman aan en schudt niet-begrijpend z'n hoofd. Wat betaal je inkoop? Opnieuw een frons op z'n gezicht. Hoe heet je? „Alexander”. En je achternaam? Frons. Vragend kijkt hij weer op: „Weet je niet dat dit 'underground' is?” Blijkbaar is zijn Engels even selectief als zijn geweten.

Een deel van het rond 1980 gebouwde olympisch stadion, vlak bij de Boulevard van de Vrede, is in gebruik als boekenmarkt. Dit is het mekka van de illegale software, er staan honderden kraampjes met cd-roms. De meeste zijn zogenaamde compilatie-cd's, waarbij er zo veel mogelijk programma's op een schijf zijn geperst. Voorbeeld: Windows 98, Russische en Engelse editie, Adobe Photoshop 5.0, Windows 98 Plus, Norton Utilities, Norton Commander en dan nog wat gratis software, samen op één cd-rom. Geen enkel populair programma ontbreekt, zelfs de nieuwste versie 14.01 van AutoCAD ter waarde van 8000 gulden ligt er. Nu voor 40 roebel, omgerekend 6 gulden. In een enkele winkel lukt het zelfs voor 30 of 35 roebel.

Een van de verkopers heet opnieuw Alexander en heeft eveneens geen achternaam, maar is toch spraakzamer dan zijn collega van buiten. „De meeste schijven komen uit Bulgarije en Duitsland. Soms uit China, maar de kwaliteit daarvan is niet zo best. Ze worden eerst hier gekopieerd van een legaal exemplaar en dan naar het buitenland gebracht om op grote schaal vermenigvuldigd te worden. Wij kopen ze in via tussenhandelaren”. Ook deze Alexander doet geheimzinnig over de inkoopprijs. Na enig aandringen: „Ongeveer de helft. Ietsje minder”.

Hij vertelt dat sinds 15 maart van dit jaar de illegale verkoop officieel verboden is. Burgemeester Loesjkov van Moskou heeft een vergunningenstelsel in het leven geroepen waarbij iedere verkoper moet tekenen dat hij alleen legale software verkoopt. Maar toch gaat Alexander gewoon verder? „Natuurlijk! Hoe moet ik anders overleven?” En Microsoft dan, en Bill Gates? Het gebaar dat hij nu maakt, past niet in de krant. Alexander is ervan overtuigd dat „letterlijk iedereen” illegale software gebruikt.

Levensstandaard
De officiële cijfers geven Alexander gelijk. De stichting Business Software Alliance (BSA), een belangenorganisatie van softwareproducenten, publiceert jaarlijks cijfers over softwarepiraterij. Wereldwijd gezien is 40 procent van de zakelijke software in gebruik zonder dat ervoor betaald is, wat vorig jaar een schadepost opleverde van meer dan 8 miljard gulden. Volgens BSA zijn in Rusland negen van de tien pakketten illegaal, en voor de spelletjes is dat zelfs 95 procent. Alleen landen als China, Bulgarije en Indonesië maken het nog bonter.

Het is zelfs niet eenvoudig om legale software aan te treffen. Een van de winkels vlak bij het Rode Plein vraagt 400 gulden voor een officiële versie van Windows 98, beduidend meer dan in het Westen. Voor een student betekent dat twee jaar studiebeurs, een modale Rus moet er vier maanden voor werken. En dan heb je alleen maar een besturingssysteem.

Nickolas Smith, eigenaar van een computerwinkel in Sint-Petersburg, verkoopt alleen originele Russische software, bijvoorbeeld routeplanners van de stad of educatieve cd-roms. Zulke software is goedkoop en is meestal niet illegaal te verkrijgen. Hij geeft toe dat de softwarepiraterij een groot probleem vormt en zijn eigen handel ondermijnt, maar hij heeft er toch begrip voor. „Onze levensstandaard is niet te vergelijken met welk ander land dan ook. Die is zo laag, dat je het je niet kunt voorstellen”. Zelfs een illegale kopie betekent voor een Rus nog een aanslag op zijn beurs.

Stelen
Martin Hansen, hoofd van de juridische afdeling van BSA-Europe in Londen en goed bekend met de situatie in Rusland, is niet onder de indruk van dat argument. „BSA gaat ervan uit dat software alleen gebruikt wordt in combinatie met hardware. Het is zelfs zo dat de prijs van de software de laatste jaren veel sterker gedaald is dan die van de computers. Als je 2000 gulden kunt uitgeven voor een pc, kan die 400 gulden voor Windows 98 er ook wel af. Bovendien, de prijs van de software speelt niet zo'n rol, ze stelen ook een programma dat maar een paar tientjes kost”.

De belangenorganisatie van de software-industrie staat niet machteloos langs de zijlijn. „Aan de ene kant proberen we de mensen respect bij te brengen voor software en ze te wijzen op de economische, sociale en culturele waarde ervan. De piraterij werkt immers ook in het nadeel van de lokale softwaremakers. Daarnaast pakken we bedrijven aan die illegale software gebruiken. We komen niet in actie tegen particulieren”.

Hansen verzekert dat de bedrijven die in BSA verenigd zijn, vaak forse kortingen geven aan scholen en overheidsinstellingen. Bovendien zien ze vaak wat door de vingers. „De afdeling onderwijs van Moskou had een grote portie illegale software van Microsoft aangeschaft voor de scholen, en kreeg daarover een vriendelijke brief van Microsoft: Misschien weet u het niet, maar u gebruikt gestolen computerprogramma's. De ambtenaren maakten duidelijk dat ze het echt niet konden betalen en Microsoft heeft toen een speciale regeling getroffen waarbij ze de software mochten aanschaffen voor een drastisch gereduceerde prijs”.

Antwoordapparaat
Er zijn altijd uitzonderingen op de regel. Michail Zacharin is hoofd van de systeemafdeling van de Timiryazev Agrarische Academie in Moskou en wijst lachend naar de softwaredozen op de plank, in het hoofdkantoor van de academie. „Bij ons is alles legaal”, zegt hij trots. Hij trekt een ordner van de plank en toont de onderhoudscontracten.

Zacharin geeft toe dat het moeilijk is om telkens nieuwe software te kopen. Zijn afdeling gebruikt nog steeds de Novell-software als netwerkbesturingssysteem, in plaats van Windows NT. „En we maken veel software zelf. Die verkopen we weer aan andere universiteiten”. De prijslijst van de academie laat specialistische computerprogramma's zien voor statistische analyses, bemestingssystemen en diagnose van dierziektes, variërend van 100 tot 1000 gulden. „Arme klanten, zoals universiteiten, hoeven minder te betalen dan bedrijven”.

Zijn collega Iwan van de Moskouse Rijksuniversiteit is nog niet overtuigd van het nut van legale software. „Mijn vriend kocht pas een legale versie van Windows 95, maar kreeg problemen met het opstarten ervan. Hij belde de Microsoft-hotline met zijn probleem, twee weken lang kwam hij niet verder dan het antwoordapparaat. Uiteindelijk kocht hij maar een illegale versie en toen was het euvel verholpen”.