Op de bres voor de chimpansee

„Toen ik klein was vertelde mijn moeder een fabeltje. De vogels hielden een wedstrijd wie er het hoogst kon vliegen. De machtige adelaar ging hoger en hoger en hoger, tot hij zo moe werd dat hij niet meer hoger kon. Een kleine leeuwerik klom toen van tussen zijn veren en vloog nog een stuk hoger. Zo hebben we allemaal onze adelaar nodig om ons omhoog te tillen.

Mijn moeder is voor mij de belangrijkste geweest. Ze werd niet boos toen ik, als meisje van anderhalf, met een handvol wormen binnenkwam en die in mijn bed legde. Ze zei alleen: „Als je ze niet terugbrengt in de tuin, gaan ze dood.” Als meisje van vier, opgegroeid in Londen, mocht ik mee naar een boerderij op het platteland. Ik mocht de eieren uit het kippenhok halen, maar begreep niet waar de kippen zo'n groot gat hadden dat er een ei uit kon komen. Niemand legde het aan me uit. Ik kroop weg in het kippenhok om het te weten te komen. Intussen misten mijn ouders me en ze belden de politie. Vier uur later holde ik, met het stro in mijn haar, naar binnen om aan moeder te vertellen hoe een hen een ei legt. In plaats van boos te worden, luisterde ze naar mijn verhaal.

Al vanaf mijn elfde droomde ik ervan om naar Afrika te gaan. Ik verslond boeken over dieren en was jaloers op Tarzans Jane. Mijn moeder was de enige die me niet uitlachte. Mijn ouders hadden geen geld om een fiets te kopen, laat staan een auto, en Afrika was ver weg. Maar moeder zei: „Als je iets echt graag wilt, hard werkt, alle mogelijkheden benut en het niet opgeeft, dan slaag je.” Ze heeft nooit gezegd: „Dat kan niet, want je bent een meisje.”

Ik was 23 toen ik zei: Goodbye, familie en vrienden. Ik spaarde al het geld dat ik verdiende als serveerster, ging naar Afrika en ontmoette dr. Louis Leakey, curator van het Natural History Museum in Nairobi. Ik had geen enkele opleiding gevolgd en hij was verbaasd dat ik zo veel vragen van hem kon beantwoorden. Ik vertelde hem van de vele boeken die ik gelezen had en hij nam me aan als zijn secretaresse.

In juli 1960 stuurde Leakey me naar Gombe in Tanzania. Dat was het begin van de langste wetenschappelijke studie die ooit aan wilde dieren is verricht, nu al meer dan veertig jaar lang, in het Gombe Stream Research Centre.

Geduld
Het eerste grote probleem bij de ontmoeting met de chimpansees was dat de dieren direct wegrenden. Ze hadden nog nooit een 'witmens' gezien. Maar in het kippenhok had ik al geleerd geduldig te zijn. Het duurde maanden voor de apen aan me gewend raakten. Ten slotte was er één minder bang dan de rest: David Grijsbaard. Ik herinner me het moment nog dat hij voor het eerst een banaan van me aanpakte. Hij vertrouwde mij! Dat eerste contact met een chimpansee legde een zware verantwoordelijkheid op mij. Ik mocht zijn vertrouwen niet beschamen.

Ik was de eerste die namen gaf aan de chimpansees in plaats van nummers, wat me kritiek opleverde van collega-onderzoekers. Maar in de loop van die veertig jaar heb ik heel veel geleerd over de persoonlijkheid van deze dieren en over hun leven in groepen.

Binnen zo'n groep zijn er geen vaste huwelijksrelaties, maar wel hechte banden tussen moeder en kind. Zoals Flo en haar jongste zoon Flint. Flint was achtenhalf jaar en bleef steeds bij zijn moeder Flo, ook toen ze ziek werd. Korte tijd later vond Flint zijn moeder met haar gezicht in het water, dood. Flint was ontroostbaar en ging drie weken later dood van verdriet.

Jonge chimps zijn de eerste jaren erg afhankelijk van hun moeder. Ze brengen hun tijd door met spelen, als hyperactieve kinderen: rennen, klimmen, doen acrobatische oefeningen in de bomen, of spelen met bavianen. De jeugd van chimpansees duurt tot het volgende kleintje komt, soms vijf tot zes jaar. Al die tijd leven ze op de rug van hun moeder en slapen ze in haar nest. Langzamerhand gaan de zonen met andere mannetjes mee om te leren jagen.

Gereedschap
Een van de belangrijkste waarnemingen in mijn werk met chimpansees is dat ze wel negen verschillende gereedschappen maken. Een chimp gebruikt een gevorkte tak om andere takken van bladeren te ontdoen. Ik zag dat ze takjes aanpasten om door de openingen van een termietenheuvel naar termieten te hengelen. Ze hebben ook een geweldig concentratievermogen. Ze kunnen urenlang zitten vlooien, een van hun belangrijkste sociale activiteiten.

In de groepen is een duidelijke rangorde. Mannetjes nemen een dreighouding aan, gooien met stenen of zwaaien met stokken. Binnen de groep komt agressie voor, maar dat duurt meestal niet lang. De winnaar loopt zo weer op het slachtoffer af, omhelst en kust hem weer. Dat is ook het gebruikelijke ritueel als chimpansees elkaar ontmoeten. Ze tonen ook emoties, zoals medelijden, angst, vreugde. Ze beschermen en waarschuwen elkaar voor gevaren.

Chimpansees communiceren met allerlei gebaren en houdingen. Eens bood ik een chimp een vrucht aan op mijn uitgestrekte hand. Hij weigerde door zijn gezicht om te draaien. Ik kwam dichterbij en probeerde het opnieuw. Hij pakte mijn hand, keek me recht in de ogen, en schoof met zijn andere hand langzaam de vrucht van de mijne af, terwijl hij me aan bleef kijken.

De dieren hebben een goed geheugen. Fifi, een vrouwtje dat al vanaf het begin in deze groep was en nu nog leeft, herinnert zich ongetwijfeld nog dingen uit de jaren zestig. Het grote verschil tussen chimpansees en ons is dat de dieren geen gesproken of geschreven taal hebben en dus hun ervaringen niet kunnen doorgeven aan hun nakomelingen. Toch zie je dat de moeder haar kinderen 'lesgeeft'. Eerst kijken de kinderen toe, dan doen ze het na.

Ontbossing
Helaas worden de chimpansees bedreigd. Een eeuw geleden waren er nog 2 miljoen, nu nog 150.000. Kijk naar het Gombe-park. Vroeger zag je mijlenver alleen maar bos, nu is alleen het kleine park van 100 vierkante kilometer overgebleven. Van de steile rotshellingen in de omgeving van het park is de bovenlaag weggespoeld in het meer. Waar bos was, is nu alleen woestijn, en alle chimpansees zijn er weg. In Gombe zelf zijn er nu nog 110, te weinig voor de lange termijn.

Er zijn verschillende redenen. Er wonen veel meer mensen dan het land verdragen kan. Er zijn veel Tutsi-vluchtelingen. Europese maatschappijen kappen het bos. Door de wegen die ze aanleggen, is het bos toegankelijk voor jagers, die de chimps en gorilla's afschieten. Op de plaatselijke markt brengt een aap heel wat meer op dan een geit of een kip. Aan een jonge chimp zit niet veel vlees, dus die worden levend verkocht.

In de Verenigde Staten zijn jonge chimpansees gewoon te koop. Mensen trekken ze belachelijke kleren aan, en gymschoenen, waardoor ze kreupele voeten krijgen. Maar na een paar jaar worden ze steeds sterker, zijn ze gevaarlijk en niet meer in huis te hanteren. Wat gebeurt er dan mee? Ik heb dieren gezien die twee jaar lang aan een ketting in een badkamer hadden gezeten. Ze worden gebruikt voor medisch onderzoek en belanden in een hok van 1,5 meter in het vierkant en 2 meter hoog. „We kunnen ze als levende reageerbuizen gebruiken, omdat ze sterk op de mens lijken.” Maar de wetenschappers letten niet op de blik in hun ogen, op hun gevoelens en emoties. Het is absoluut onethisch.

Het eerste dier dat ik te koop zag, een jaar of tien geleden, was Kleine Jay, aan een ketting boven op een kooi op de markt. Het dier was bijna uitgedroogd en zijn ogen waren uitgeblust. Toen ik de chimpanseebegroeting maakte, zat hij meteen overeind en raakte mijn wang aan. Wat moest ik doen? Deze chimpansee had niet alleen melk nodig, maar vooral de liefde van een moeder die hem streelt en vlooit. Een van onze mensen heeft hem die liefde gegeven en hem met de papfles grootgebracht. Zo is het eerste opvangcentrum ontstaan, Tchimpounga, in Congo Brazzaville, waar nu tachtig weesaapjes verblijven. Kleine Jay is inmiddels het hoofdmannetje van de groep.

Een jaar later, in 1992, ging ik geld inzamelen voor Grégoire, een oude chimpansee die al sinds 1944 in een donker hok in de dierentuin van Brazzaville zat. Het dier was mager, vel over been, ik had er een nachtmerrie van. Al die tijd was het dier alleen geweest. Hij had al z'n haar eruit geplukt. Voor het eerst brachten we het dier in contact met een andere mannetjesaap. Hij kreeg nu een zonnig onderkomen en toen ik er een paar jaar later ging kijken, omhelsde hij mij. Na al die jaren heeft hij voor het eerst echt gras gezien en echte bewegingsvrijheid gekregen.

Materialisme
Deze wereld wordt steeds kleiner. Wij dragen een verantwoordelijkheid. We zijn mensen die weten wat we doen. We weten wat de gevolgen zijn van ontbossing. We weten dat het klimaat verandert, dat er erosie is, dat er steeds meer tornado's en orkanen zijn. We maken een gat in de ozonlaag. We stoten nog steeds chemische stoffen uit waarvan we niet weten wat voor gevolgen ze kunnen hebben. Het duurde dertig jaar voor we beseften dat DDT gevaarlijk is, en hetzelfde geldt voor cfk's. Wat is er aan de hand met ons? We zijn toch van die slimme wezens?

Toch is dat ook een reden voor hoop. We zijn inderdaad slimme mensen. We kunnen iemand naar de maan sturen. We weten nu dat er een probleem is. Diezelfde hersenen die het probleem hebben veroorzaakt, kunnen het ook herstellen. En geleidelijk aan zie je dat we minder diepe voetafdrukken in de natuur maken. Gelukkig is de natuur ongelooflijk sterk.

Ik heb ook hoop vanwege de jeugd. We moeten inzien dat onze begerige, materialistische, betekenisloze levensstijl deze wereld verwoest voor onze kleinkinderen. Ik schaam me als ik deze wereld vergelijk met die van 66 jaar terug. Maar kinderen hebben veel invloed. Ik ken een directeur van een medisch bedrijf dat apen gebruikte. Zijn dochter woonde een van mijn lezingen bij en daardoor is het hele laboratorium van haar vader veranderd.

Ik denk aan Jo-Jo, een chimp die elf jaar eenzaam in een kooi in een dierentuin had gezeten. Zijn moeder was doodgeschoten. Een nieuwe directeur besloot een groot onderkomen te maken en Jo-Jo mocht samen met een grote groep chimpansees in die ruimte. Een muurtje van rotsen en een diepe gracht scheidden de dieren van het publiek. Het ging een tijd goed. Totdat een paar jonge mannetjesapen hem uitdaagden. Jo-Jo had altijd alleen geleefd en wist niet hoe hij moest vechten. Hij schrok, holde richting de rotsen en duikelde in de gracht. Hij kwam nog een keer boven, maar verdween toen in de diepte.

Gelukkig voor Jo-Jo was er een bezoeker, Rick Swope, die de gracht in sprong om de chimpansee te redden. Hij dook de aap omhoog, zette hem op de rotsen en wilde terugzwemmen naar zijn familie. Die begint te gillen, want achter de held komen drie apen over de rotsen om te zien wat er gebeurt. Intussen verliest Jo-Jo zijn grip op de rotsen en glijdt terug in het water. Rick aarzelt. Kijkt omhoog naar de drie apen, kijkt in het water naar Jo-Jo. Hij springt opnieuw de gracht in en duwt Jo-Jo weer tegen de kant. Die krijgt gelukkig houvast en Rick zwemt terug.

De hele reddingsoperatie is gefilmd door een toeriste, en verschijnt nog dezelfde avond op tv door heel de VS. De directeur van een van mijn instituten belt direct Rick Swope op en vraagt: „Wat dapper van je. Besefte je niet dat het levensgevaarlijk was wat je deed?” Rick zegt: „Ik keek in zijn ogen en het leek of ik de ogen van een mens zag. Het was of ze zeiden: Is er dan niemand die me kan helpen?”

Die blik, dat is wat ik zag in de ogen van Kleine Jay, op de markt in Brazzaville. Toen ik in zijn ogen keek, las ik ook: „Is er dan niemand die me helpt?”

Zo'n zelfde blik zie je in de ogen van hongerende kinderen of kinderen waarvan de ouders omgekomen zijn bij de etnische strijd in Midden-Afrika.

Neem de boodschap mee. Word ambassadeur. Dan is er hoop voor onze kleinkinderen.”

Mensapen als proefdier

Eerdere berichtgeving:
Steun EU nodig voor behoud Afrikaans regenwoud (17 april 1999)

Fokprogramma's in dierentuinen (16 november 1999)

Een op de vijf apen dreigt te verdwijnen (12 januari 2000)

15 miljoen voor verbetering apenhokken (19 oktober 2000)

Dierentuinen in actie tegen handel in 'bush meat' (25 november 2000)

Relevante websites:
Stichting Jane Goodall Instituut
www.janegoodall.nl

De internationale site van Jane Goodall biedt veel informatie
www.janegoodall.org

Actie tegen 'bush meat' door Nederlandse dierentuinen
www.nvdzoos.nl

Organisatie die zich inzet om handel in 'bush meat' terug te dringen
www.bushmeat.org(1)

Gevolgen van handel in 'bush meat' voor apenpopulatie
www.bushmeat.org(2)

Op bezoek bij primatencentrum BPRC in Rijswijk
www.sophiavereniging.nl

Onderzoeksfunctie BPRC (april 1997)

Persberichten