Klokkenluiders kibbelen
over millenniumschade

Het tweede millennium na Christus is nu écht voorbij. Excuus voor de hordes politici, korpscheffen, reclamemakers en predikanten die er begin vorig jaar al de mond over vol hadden, maar de 21e eeuw begon pas gisteren. Dat zegt niet alleen Van Dale, ook tientallen echte 'tijdmeters', zoals het observatorium in Greenwich en het US Naval Observatory, hebben gisteren het derde millennium ingeluid. De reden is simpel: er is nooit een jaar 0 geweest, dus pas afgelopen zondag waren twintig eeuwen vol.

Maar wat heeft dat met het millenniumprobleem te maken? Veel, want 2000 was een heel bijzonder jaar. Het was verdeeld over 54 weken: de eerste januaridag van 2000 viel op zaterdag, 2 januari begon de tweede week en afgelopen zondag, de laatste decemberdag van 2000, was het begin van de 54e week. Andere jaren tellen steevast 53 weken, maar eens in de 28 jaar zijn het er 54. De voorlaatste keer dat dit gebeurde, was in 1972. „Veel computersoftware dateert van na die tijd. Dat zou geen probleem zijn als de programmeurs daar op gelet hadden, maar we hebben een aantal programma's gezien die ervan uitgaan dat élk jaar 53 weken telt”, schreven drie analisten van het Amerikaanse bedrijf Allegro Consultants, al in december 1999.

Dit millenniumprobleem, dat rond de jaarwisseling 2000-2001 roet in het eten had kunnen gooien, heeft vele malen minder aandacht getrokken dan het jaar-2000-probleem. Bij de jaarwisseling 1999-2000 hield de halve wereld de adem in. In een crisiscentrum op de veertiende etage van het ministerie van Binnenlandse Zaken volgden minister Van Boxtel en millenniumhoofdman Timmer destijds op oudejaarsdag met argusogen hoe vanaf de datumlijn in de Stille Oceaan steeds meer landen het jaar 2000 binnenschoven. Zonder noemenswaardige problemen, een storinkje in een Japanse kerncentrale daargelaten. Russische kernraketten bleven aan de grond terwijl vliegtuigen netjes in de lucht bleven. Het licht ging niet uit om middernacht, niemand zat vast in een klemgeraakte lift en inmiddels staat er een dikke laag schimmel op de gehamsterde voedselvoorraad.

Duizend 'Enschedes'
Het duurde dan ook maar een halve dag voor de kritiek losbarstte. Het circus aan computerproblemen zou zwaar overdreven zijn, geregisseerd door de industrie, grote broer Microsoft voorop. „Het millenniumprobleem is niet overschat”, reageerden Van Boxtel en Timmer nog dezelfde dag.

Toch is er, een jaar na afloop, alle reden om eens terug te blikken. „Ik betwijfel of er één probleem is geweest sinds de Tweede Wereldoorlog, dat zoveel gekost heeft”, zegt Robin Guenier, directeur van Taskforce 2000, het Britse Millenniumplatform. Hij schat het prijskaartje van alle computerreparaties op 1400 miljard gulden, het Amerikaanse onderzoeksbureau International Data Corporation (IDC) komt op 'slechts' 740 miljard. Die bedragen laten zich nergens mee vergelijken; het laagste bedrag is al evenveel als de schade van meer dan duizend Enschede-rampen, honderd aardbevingen in Turkije, of 45 orkanen van het kaliber-Mitch. Zo'n vergelijking gaat natuurlijk mank, want het millenniumprobleem vergde geen mensenlevens. Maar dat komt omdat in dit geval de miljarden niet neergeteld zijn om de brokken te lijmen, maar juist om de ramp te voorkomen.

Want een catastrofe zal het worden, zo luiden de voorspellingen in 1998 en 1999. „De onstuitbare, snelnaderende crisis”, „Aftellen naar Armageddon”, „Het jaar dat de aarde stilstaat”, melden de krantenkoppen.

Yourdon

Een van de bekendste doemdenkers is Edward Yourdon. Eind 1997 schrijft hij, samen met zijn dochter, het boek ”Tijdbom 2000”, waarin hij opsomt wat er allemaal mis kan gaan. Tegelijkertijd adviseert hij welke voorzorgsmaatregelen zeker niet overbodig zijn. Een bloemlezing uit zijn boek. „We raden u aan genoeg contant geld voor een maand levensonderhoud in huis te hebben. (...) Op zaterdagochtend 1 januari 2000 opstaan met een tientje op zak, is het toppunt van dwaasheid.” Het kan een jaar duren voor uw auto is gerepareerd, dus „zorg ervoor dat u voldoende geld achterhoudt voor een millenniumbestendige auto”. Een maandvoorraad bloeddrukpillen en insuline is geen overbodige luxe en „het is verstandig de eerste dagen van januari 2000 de operatietafel te mijden.”

Bleef het daar maar bij. Yourdon voorziet in zijn boek zelfs het uitbreken van „enorme sociale onrust in de stadscentra. (...) De problemen worden structureel wanneer hongerige mensen zonder werk ertoe worden aangezet de zaken in eigen hand te nemen. Wanneer de millenniumstoringen een maand lang doorgaan, hoeven we niet aan te nemen dat het oproer slechts een week duurt. (...) Wilt u wel in het centrum van een stad blijven wonen onder zulke omstandigheden? Zelfs wanneer u voor een maand kant-en-klaarmaaltijden in uw koelkast hebt liggen (en over een generator beschikt om de koelkast aan de gang te houden wanneer de stroom uitvalt), kan het wekenlang onveilig zijn op straat.” De stad verlaten, luidt dus het motto van Yourdon. Zelf geeft hij het voorbeeld: hij verkoopt in 1998 zijn flat in New York en verhuist naar Taos, in de millenniumbestendige bergen in Nieuw-Mexico. Huiseigenaren die zijn voorbeeld niet volgen, hebben pech: „Als ze na een jaar terugkomen en hun huis leeggeroofd, gesloopt en totaal afgebrand terugvinden, is het niet makkelijk die klap te boven te komen.”

Vele duizenden Amerikanen treden in de voetsporen van Yourdon en ontvluchten de stad. Immers, Yourdon is een autoriteit: 36 jaar ervaring op computergebied, 250 artikelen en 26 boeken op zijn naam. Met Charles Babbage en Bill Gates staat hij in de toptien van de galerij der groten van het Computer Museum of America.

Het is natuurlijk interessant om te zien hoe Yourdon het inmiddels maakt. Hij woont nog steeds in Nieuw-Mexico, in een van zonnepanelen voorzien huis, met fraai uitzicht op de besneeuwde hellingen van de Rocky Mountains. Ook de pomp van zijn waterbron werkt op zonne-energie. De voorraad rijst met bliktonijn is inmiddels geslonken. „Ik was geschokt”, zo beschrijft hij zijn nieuwjaarsmorgen. „De lichten bleven aan, de telefoon deed het nog en de tv zei telkens dat er niets fout was gegaan.” Yourdon had de nodige voorzorgsmaatregelen getroffen: „Voor ik naar bed ging, op oudejaarsavond, heb ik de klok van mijn computer teruggezet naar 1998, en de stekker uit het stopcontact gehaald. Ik was van plan de volgende morgen met mijn reservecomputer te beginnen, een serie testen uit te voeren, en dan internet op te gaan om te zien of de horde millenniumvirussen mijn machine zouden vernietigen.” Tot zijn verbazing werkte alles nog: geen virus te bekennen.

Vliegtuig
Heeft Yourdon nu wel of niet overdreven? Guenier van Taskforce 2000 denkt dat er inderdaad meer geld uitgegeven is dan nodig was. „Maar dat is normaal bij projecten van deze grootte, zeker als er geen ervaring mee is.” Onderzoeksbureau IDC schat dat er 150 tot 175 miljard gulden is verspild, mede door de paniekzaaierij van „charlatans” als Yourdon.

Om de kosten van de hele operatie goed in beeld te brengen, volgde IDC de jaarwisseling vorig jaar van dichtbij: medewerker Kevin Williams vloog die nacht de wereldbol rond, voor de zon uit. Vanuit elke tijdzone rapporteerde hij eventuele computerproblemen aan het hoofdkantoor.

De Jager

Wie die nacht ook het vliegtuig nam, was Peter de Jager. Hij vloog in omgekeerde richting: vanuit Chicago naar Londen. De Jager, Canadees en van Zuid-Afrikaanse afkomst, was een soortgelijke 'klokkenluider' als Yourdon. In 1978 ontdekte hij –niet als eerste, overigens– het naderende millenniumprobleem. „Ik werkte net bij IBM. Toen ik het probleem in 1979 meldde bij mijn supervisor, zei die dat ik me geen zorgen moest maken, omdat het lang voor 2000 opgelost zou zijn. Ik was toen 24, nu ben ik 45... In 1991 was er nog steeds niemand mee bezig. Ik besloot mijn eigen programma's te gaan testen, om te zien hoe die zich gedragen op 00/01/01. Ze bleken niet te werken.” In september 1993 –nog 2308 dagen te gaan– schreef De Jager een geruchtmakend artikel in Computerworld, met als kop: ”Oordeelsdag 2000”. „We hebben beloofd dat computers het leven makkelijker zouden maken, maar wat we afgeleverd hebben is een ramp.” In 1995: „Op 1 januari 2000 zullen 80 miljoen pc's denken dat de Berlijnse Muur er nog staat.” In 1996 zei hij, in deze krant: „Mij hoef je niet te bellen, ik hou me in 2000 verre van technologie. Ik stap het hele jaar niet in een vliegtuig.”

Terugblikkend bevestigt De Jager nu zijn uitspraken: „Zoiets heb ik inderdaad gezegd. Maar in 1995 en 1996 gebeurde er nog heel weinig en het probleem was toen de mensen zover te krijgen dat ze wat ondernamen. Naarmate we dichter bij 2000 kwamen, nam mijn bezorgdheid aanzienlijk af.”

Dat verklaart het verschil tussen Yourdon en De Jager. Yourdon hield stug vol dat er veel te weinig gebeurde, en sliep dan ook slecht, terwijl De Jager die nacht met opzet in het vliegtuig stapte om zijn vertrouwen in de techniek te bewijzen.

De Jager verwijst naar een artikel uit februari 1999, waarin hij de wereld duidelijk maakte dat „de ruggengraat van het millenniumprobleem” nu gebroken was. Dat nam niet ieder hem in dank af. „Ik kreeg beleefde reacties, maar ook uitzinnige kreten van lui die de wereld liever paniek wilden verkopen, gouden munten, en stukjes waardeloos landgoed. Maar ik wilde ermee zeggen dat de grootste horde nu genomen was. Het echte millenniumprobleem was nooit het opknappen van de software, maar het gebrek aan actie en het ontkennen van een probleem dat je zo gemakkelijk kon aantonen.”

Toen De Jager halverwege de jaren negentig alarm sloeg, werd hij als dwaas en idioot bestempeld, hetzelfde gebeurde toen hij in 1999 een stuk optimistischer bleek. Toch neemt hij geen enkel woord terug van wat hij gezegd heeft. „Mijn boodschap is altijd geweest: de software deugt niet, dat kan ik bewijzen. Als we dat niet oplossen, zijn de gevolgen vervelend. Het belangrijke zinnetje was: áls we het niet oplossen.”

De Jager wil de hele millenniumoperatie zeker niet als overbodig bestempelen. „Maar we hadden het kunnen voorkomen, vanaf het eerste begin, door de software juist te programmeren. Maar we kozen ervoor om dat niet te doen.” De computerprogrammeur steekt de hand in eigen boezem: „Het millenniumprobleem is een schande. Het publiek had hier nooit van hoeven te horen. We hadden gewoon ons werk moeten doen.”

En hoe is het nu afgelopen met die 54 weken in het jaar 2000? Zondagmorgen 31 december, de eerste dag van de 54e week, konden 29 treinen in Noorwegen niet gestart worden omdat de boordcomputer de datum niet herkende. Door de datum terug te zetten naar 1 december 2000, konden ze alsnog op gang worden gebracht. Overigens is dit zeker niet het laatste datumprobleem. Yourdon bereidt gebruikers van het bekende besturingssysteem Unix alvast voor op het jaar-2038-probleem.