Menselijk ingrijpen verdubbelt groeisnelheid

Kweekzalm heeft het tij mee

Na het vertrek uit de Noorse haven Stavanger geeft de grote motorboot vol gas. De voorsteven komt omhoog en de schroef werpt grote golven naar achteren. Het honderden meters diepe water van de fjorden licht donkerblauw op in de mooie, heldere voorjaarszon. Machtige, met dennenbomen begroeide rotspartijen torenen hoog boven de waterspiegel uit. In de fjorden heerst diepe rust. In dit gebied wonen weinig mensen. Slechts hier en daar zijn tegen de berghellingen houten huizen of dorpjes te zien.

Hongerige zeehonden
Na een klein uurtje varen komt de bestemming, de zalmkwekerij Rogaland, in zicht. Aan de oever van de Ryfylkefjord ligt een soort brede pier met relingen erop. De kapitein meert zijn boot af bij het enige gebouwtje, een houten loods. Rogaland is vrij nieuw, vertelt Ingvald Løyning. De Noor is directeur aquavoer Europa bij het Nederlandse agrarische concern Nutreco. Op het gebied van viskweek, ofwel aquacultuur, is deze onderneming de grootste ter wereld.

Løyning laat de kwekerij zien. Hij loopt langs de twaalf van netten gemaakte kooien, die elk een omtrek van 24 bij 24 meter hebben en 20 meter diep zijn. In elke kooi zwemmen zo'n 50.000 zalmen. De zwart-zilverachtige vissen draaien snel hun rondjes door het fjordwater. Af en toe maakt er eentje een sprongetje door de lucht.

Voor de dieren wordt goed gezorgd. De zalmen krijgen hun eten via een soort computergestuurde kunstmeststrooier, die om de paar minuten met een boog een straal voerbrokjes in het water werpt. Hongerige zalmen komen hier niet voor.

In de loods volgt een van de zeven werknemers via onderwatercamera's op een beeldscherm het gedrag van de vissen. Hij let er vooral op of ze het voer snel genoeg opeten, zodat het niet naar de bodem van het fjord zinkt, waardoor het milieu zou worden vervuild.

De intensieve controle is echter ook nodig als bescherming tegen aanvallen van buitenaf. Soms komen er hongerige zeehonden die de netten kapot willen maken om op die manier een lekker visje te verschalken, zegt Løyning. „Als er een gat in het net zit, zijn de zalmen zo weg. Gelukkig komt dit bij ons bijna nooit voor. Als we zeehonden signaleren, proberen we ze weg te jagen. In het uiterste geval mogen we ze afschieten.”

Oogsttijd
Rogaland is een van de bijna 1200 zalmkwekerijen in Noorwegen. Eind jaren zestig kwam de massale viskweek op gang. De overheid stimuleerde dit om hierdoor de werkgelegenheid op het platteland te stimuleren. Door de snelle toename van het aantal kwekerijen is Noorwegen wereldwijd de grootste leverancier van zalm en zalmforel. Andere belangrijke productielanden zijn Chili, Schotland, Ierland en Canada.

Zalmkweek is een vorm van bio-industrie, die sterke overeenkomsten heeft met bijvoorbeeld de varkens- en kippenhouderij. Ook bij zalm is het selecteren van de moederdieren erg belangrijk. „Hierbij wordt gelet op zaken als de groeisnelheid, het vetgehalte en de gezondheid”, zegt dr. Reid Hole, directeur van het onderzoeksinstituut van Nutreco Aquaculture in Stavanger.

Bij het kweekproces is sterk gelet op het gedrag van de wilde zalmen. Deze komen in de zomer van zee en trekken de rivieren op. Ze zwemmen daarbij tegen de stroom in richting de koude bergbeekjes, om daar te gaan paren. Uit de eitjes worden na een paar maanden jonge zalmen geboren. Vaak zwemmen de wilde zalmen pas na een paar jaar via de rivieren weer omlaag richting zee. In de riviermondingen passen ze zich aan het zoute zeewater aan, waarna zij zich over een groot gebied verspreiden.

Bij het kweekproces wordt dezelfde cyclus gevolgd, alleen dan veel sneller en in speciale ruimtes, aldus Hole. Een moederdier legt ruim 10.000 eieren. Die gaan naar een broedkamer, en als ze uitgekomen zijn, verhuizen de jonge visjes naar zoetwatertanks. Als ze na ongeveer negen maanden circa 100 gram wegen, gaan ze naar de kwekerijen, die in zout water liggen. Maar voordat de kweekzalmen de kooien in gaan, krijgen ze eerst nog een antibioticaprik tegen verschillende ziekten. Dat gebeurt meestal nog met de hand.

In ruim een jaar tijd worden de dieren dan met speciaal voer, dat grotendeels bestaat uit vismeel en visolie, vetgemest, tot ze ongeveer 4 kilo wegen. Om een zalm 1 kilo te laten groeien, hebben de kwekerijen iets meer dan 1 kilo voer nodig.

In totaal duurt het kweken van zalm zo'n tweeëneenhalf jaar. Het mesten gaat wel steeds vlugger. Dankzij het selecteren van betere moederdieren en het ontwikkelen van hoogwaardiger voer is het groeitempo inmiddels ongeveer verdubbeld. Ook het gebruik van grote lampen in het voorjaar is daarbij een hulpmiddel, want de zalmen denken dan dat het al lente is, waardoor ze meer gaan eten.

Van juni tot november is „de oogsttijd”, zoals Loyning het omschrijft. De zalmen gaan dan naar het slachthuis, waar ze worden gedood. Een groot deel van de vissen verwerkt Nutreco zelf tot gerookte filets, moten, patés, et cetera. Verder levert de onderneming de zalmen ook aan veel andere visverwerkende bedrijven.

Enorme groeimarkt
Het gaat nu goed met de zalmkwekerijen. Tien jaar geleden was dat niet het geval, want toen kampte de sector door een wereldwijde overproductie met een diepe crisis. Veel kwekers konden het hoofd niet meer boven water houden en werden overgenomen door grote ondernemingen. Zo is Rogaland een onderdeel van het Noorse concern Hydro Seafood, dat in verschillende landen in totaal zo'n 160 zalmkwekerijen heeft.

Met een marktaandeel van 11 procent is Hydro Seafood 's werelds grootste producent van Atlantische zalm. Nutreco staat na de overname vorig jaar van het Schotse Marine Harvest met een marktaandeel van 9 procent op de tweede plaats. De Nederlandse onderneming wil nu Hydro Seafood voor een bedrag van 1 miljard gulden kopen. Naar verwachting wordt de transactie rond de zomer afgerond. Nutreco wordt hierdoor marktleider. Straks komen twee van elke tien Atlantische zalmen van het concern, dat verder ook veevoer, varkens- en kippenvlees produceert.

Voor Nutreco is investeren in zalmkweek erg interessant, stelt directielid ir. W. Dekker, die deze zomer topman van het concern wordt. „De sector profiteert van het goede imago van vis. Steeds meer mensen kopen visproducten, omdat vis gezond is. De supermarkten spelen hier op in door in hun schappen een steeds uitgebreider assortiment op te nemen. De viskweek is dan ook een enorme groeimarkt. Dat wordt nog versterkt door de dalende visbestanden in de zeeën en rivieren, waardoor vissers door de invoering van vangstquota minder mogen aanvoeren.”

Het aantal kwekerijen voor zalm, forel, brasem, paling en dergelijke breidt dan ook snel uit. De aquacultuur is de snelst groeiende vorm van voedselproductie. In de jaren 1990-1997 verdubbelde het aanbod van gekweekte vis zelfs tot 28,3 miljoen ton, terwijl de visvangst op zee zich stabiliseerde rond de 94 miljoen ton.

Zalmburger
Vooral de kweek van Atlantische zalm doet het erg goed. Dankzij een jaarlijkse groei van ruim 20 procent nam de productie toe tot 1 miljoen ton in 1999. Door deze enorme stijging ligt het aanbod van gekweekte zalm sinds 1998 zelfs boven de aanvoer van wilde zalm uit zee.

Voor de grote belangstelling voor kweekzalm hebben marktonderzoekers een interessante verklaring. Uit een internationaal consumentenonderzoek blijkt namelijk dat zalm goed aansluit bij het moderne levensgevoel van de westerse bevolking. Zalm heeft het aureool van kracht, vrouwelijk en individualistisch. In de ogen van de consument zijn dat drie waardevolle eigenschappen.

Ook in Nederland wordt steeds meer zalm gegeten. Een reden hiervoor is ook de lagere prijs. Vroeger konden alleen de rijkeren het zich permitteren om deze vissoort te kopen, maar nu is zalm voor bijna iedereen betaalbaar.

Nutreco probeert de 'consumentenvijver' nog groter te maken. „We werken voortdurend aan de ontwikkeling van nieuwe producten, vertelt directielid Dekker. „Zo verkopen we sinds kort in de Verenigde Staten zalmrollade, met een heus netje om de vis. Ook zijn wij in overleg met McDonald's en Burger King over de productie van een zalmburger, die de concurrentie aan moet gaan met de kip- en hamburgers van de fastfoodketens. Het is de bedoeling om de burgers te maken van de zalmresten die na het fileren aan de graat blijven zitten.”