De kwetsbaarheid der lage landen

Hydroloog ir. Nicko Straathof, sinds 1982 in dienst van Natuurmonumenten, prikkelde onlangs de verbeelding met de bewering dat Nederland niet nóg eens een millennium zal meegaan. „Over een paar eeuwen zijn we hier weg. Dan wonen de Nederlanders allemaal in Noord-Frankrijk en Duitsland. Ik kijk zelf al naar de Provence.”

„Dat is veel goedkoper voor de Europese regering die er dan is. Want die is heus niet bereid zo veel geld uit te geven om Nederland droog te houden. Voor 40 miljard een dijk om Nederland leggen die hoog genoeg is om de zeespiegelstijging de baas te blijven? Daar beginnen ze niet aan. Hier resten ons dan alleen nog maar verdronken landen: het Verdronken Land van Gouda, het Verdronken Land van Amsterdam: alle lage delen staan onder water.”

Straathof lacht. Want hij weet ook dat voorspellen uit de losse pols gemakkelijker wordt naarmate de toekomst verder weg ligt. Over de komende, 21e eeuw valt echter ook genoeg te zeggen en dan met veel meer aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid. „Nederland zal in 2100 een stuk natter zijn en vooral natuurrijker, zo veel staat wel vast”, zegt de hydroloog. Voor zijn boterham is Straathof dagelijks in de weer met waterpeilbewegingen en -beheer in de eigendommen van Natuurmonumenten. Ooit studeerde hij in Wageningen af in de richting cultuurtechniek.

Verdroging
„Op dit moment is de verdroging van Nederland voor mij een dagelijks terugkerend thema. Om uit te leggen wat dat is, gebruik ik vaak het voorbeeld van ons Naardermeer. Vroeger werd het vanuit het oosten gevoed door water uit het Gooi, plus wat kwelwater vanuit de toenmalige Zuiderzee. Bovendien stond het natuurgebied in open verbinding met de Vecht. Inmiddels is het Gooi bebouwd, de Zuiderzee werd randmeer, de waterkwaliteit van de Vecht werd slecht en in de omringende polders zakte het peil drastisch. Er gaat dus veel meer water uit dan erin komt. Het water is niet helder meer, er komt botulisme in en het terrein verdroogt. De gewijzigde waterhuishouding door menselijke ingrepen in de omgeving doet de natuur van het Naardermeer de das om.”

„Die problematiek doet zich voor in vrijwel alle terreinen van Natuurmonumenten en van alle andere terreinbeheerders. De Nieuwkoopse plassen, de Wieden: de waterkwaliteit gaat omlaag want het inlaatwater, 's zomers hard nodig, is van slechte kwaliteit. Door verdamping en weglekken móét er gebiedsvreemd water binnenkomen. Héél Nederland is afhankelijk van de aanvoer van rivierwater.”

„Wij zijn het op drie na armste land van de wereld als het gaat om de beschikbare hoeveelheid water per hoofd van de bevolking. We komen direct achter Kenia. Via een verfijnd maar daardoor ook kwetsbaar systeem reikt het rivierwater tot in 75 procent van Nederland. Landbouw, industrie, huishouden, overal hebben we het nodig. En aan de bovenloop van onze rivieren zitten ook miljoenen gebruikers. Ik zeg wel eens voor de grap: het water dat wij hier 's zomers uit de rivier pompen, is al door zeven Duitse magen geweest.”

Tegenstrijdigheid
Dat lijkt tegenstrijdig: enerzijds voortdurend moeten pompen om niet te verdrinken, terwijl anderzijds water schaars is. Die tegenstrijdigheid zal de komende eeuw alleen maar veel groter worden. Onder andere het Nationaal Onderzoeks Programma Mondiale Luchtverontreiniging en Klimaatverandering (NOP) voorspelt dat het klimaat op aarde in de 21e eeuw aanzienlijk verandert. Ging de temperatuur in de vorige eeuw met 0,7 graad Celsius omhoog, mondiaal komt daar komende eeuw nog eens 1 tot 3,5 graad bij. De hoeveelheid neerslag neemt naar verwachting toe met 3 tot 10 procent en een zeespiegelrijzing van 50 centimeter of beduidend meer lijkt een reële verwachting.

Het KNMI zette de gevolgen voor Nederland op een rij. De stijging van de temperatuur zal hier vergelijkbaar zijn met het wereldgemiddelde. Als de winters al streng zijn, dan zullen de koudeperiodes waarschijnlijk korter worden. Wel valt er veel meer neerslag in de winter. Intensieve neerslag van, in doorsnee, hogere temperatuur dan nu het geval is. De zomers zullen warmer en droger worden, maar áls het regent, zullen de buien vaak zwaarder zijn dan in het verleden, zegt het KNMI.

Straathof: „Dat vanwege de nattere winters en drogere zomers het waterbeheer hier heel anders moet, is langzamerhand genoegzaam bekend. De rivieren zullen in de wintermaanden veel meer water afvoeren. Dat kan alleen zonder ongelukken als de uiterwaarden veel breder zijn. Landbouw bedrijven of wonen is daar niet langer mogelijk. Of het moeten boeren zijn die hun land binnen een halve dag kunnen ontruimen. Maar de natuur langs de rivier zal juist prachtig worden: wild en robuust. Er valt dan weinig meer aan te beheren. Natuur wordt weer echt natuur.”

Spaarbekkens
In de steeds droger wordende zomers zal er echter een gevecht ontstaan om het rivierwater, zegt de hydroloog. „Want alles 'loopt' op water: onze landbouw, maar ook onze natuur. En wat denk je van onze veenweidegebieden: krijgen die te weinig water, dan klinkt de bodem nog sneller in dan nu al het geval is. We zullen dus volop spaarbekkens voor zoet water moeten aanleggen voor droge tijden. Dat kan bijvoorbeeld in diepe droogmakerijen zoals de Haarlemmermeer en de Horstermeer. Die laatste gaat volgend jaar onder water, dan hebben we er weer 3 of 4 vierkante kilometer waterbewaarplaats bij. Maar er zijn veel meer geschikte plekken: Beemster, Purmer, Wormer, Jisper. Ook in andere delen van Nederland liggen opties. Het komt er in het kort op neer dat je op twee manieren waterbeheer kunt plegen: óf je graaft steeds bredere sloten en je bouwt steeds grotere gemalen, óf je koopt grond en zet die onder water.”

De landbouw zal in alle gevallen flink moeten inleveren, zegt Straathof. „Want er is nog nooit een woonwijk gesloopt om wateropslag te creëren. Maar als je bedenkt dat we op elke twee Nederlanders twee varkens, een koe en vier kippen hebben die ook allemaal drinken en poepen, dan zit daar nog wel wat rek, afgezien nog van het feit dat je varkens tegenwoordig ook in een torenflat op de Maasvlakte kunt zetten.”

Water sturend element
Het Nederlandse systeem van waterbeheer voldoet slechts goed voor de gemiddelde situatie, zegt Straathof. „Waterschappen doen soms net of ze alles aankunnen, maar dat lijkt maar zo. Gelukkig hoor ik steeds meer de kreet dat water het sturende element moet worden in de ruimtelijke ordening. Er is op dit moment een kentering gaande in het denken over de problemen die steeds meer gaan spelen: wateroverlast en -schaarste.”

De hydroloog verwijst naar een recent Volkskrant-artikel waarin oud-hoogleraar gezondheidstechniek voor de drinkwatervoorziening aan de TU Delft prof. ir. J. Wiggers de vloer aanveegt met de ruimtelijke ordening. „Wiggers benadrukt hoe tegendraads we vaak bezig zijn in Nederland. We bouwen de grote nieuwbouwwijken op de laagste plaatsen. Leidsche Rijn, Kattenbroek, allemaal laaggelegen. Op de langere termijn zullen we ons toch terug moeten trekken op hogergelegen land.”

Door het succes van de verdrogingsbestrijding verwacht Straathof een betere toekomst voor veel natuurgebieden. „Daar zal het natter worden. Bovendien vervuilt de industrie, door strenge regelgeving, straks veel minder. De landbouw trouwens ook. De hoeveelheden mest en bestrijdingsmiddelen die nu nog worden geloosd, denk maar niet dat Europa dat zal blijven toestaan. Er breken mooie tijden aan voor de natuur. De nivellering van de natuur is over een eeuw veranderd in een vooruitgang. De soortenrijkdom zal weer toenemen, al wordt het nooit meer zo als in 1900.”

Broeikaseffect, biotechnologie, e-business. Wat brengt de komende eeuw? Een serie artikelen in deze rubriek zal een reeks belangrijke technologische ontwikkelingen belichten die ons te wachten staan. Vandaag deel 1: Waterhuishouding in Nederland.

Zie ook:
Waterhuishouding in Nederland

Voorspellen is hachelijk