Gegevens over het stadium van kanker wijzen uit dat er in 2020 niet meer gevallen van uitgezaaide kanker waren dan verwacht. Gevreesd werd dat door een daling van het aantal kankerdiagnoses in het voorjaar van 2020, de ziekte zich later in een verder gevorderd stadium zou openbaren. Die vrees lijkt op basis van deze cijfers dus onterecht.

„Vooralsnog lijkt dat mee te vallen”, zegt Linda Sumner, woordvoerster bij KWF Kankerbestrijding. „Maar we weten niet wat er in de toekomst gaat komen. Daarnaast zien we in individuele gevallen wel negatieve gevolgen, zoals een te laat ontdekte uitzaaiing.”

Schade

Of er in 2021 bovengemiddeld veel uitzaaiingen zijn geconstateerd, durft IKNL-onderzoeker Otto Visser niet te zeggen. „Daar hebben we nog geen complete gegevens van.”

Visser verwacht dat de schade wel meevalt. „In 2020 hebben we geen negatief effect gezien. Het kan zijn dat er in 2021 wel schade is opgetreden, maar dat verwachten we niet, ook niet voor de komende jaren. Ik denk eigenlijk dat het effect verwaarloosbaar is.”

Er mag dan geen cijfermatige toename van het aantal uitzaaiingen zijn gevonden, toch heeft de coronapandemie wel degelijk grote gevolgen voor kankerpatiënten. Sumner: „Kanker heeft een enorme impact op het leven van mensen. Juist kankerpatiënten hebben behoefte aan een arm om hun schouder. Dat staat door corona onder druk waardoor zij zich extra eenzaam kunnen voelen.”

Huisarts

Er waren in het voorjaar van 2020 minder diagnoses van kanker omdat het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhals-, dikkedarm- en borstkanker drie tot vier maanden heeft stilgelegen. Daarnaast waren mensen met klachten over het algemeen terughoudender om de huisarts te bezoeken, wat kan hebben geleid tot een latere diagnose. Ook is een deel van de zorg afgeschaald.

Visser denkt dat die drie factoren toch een relatief beperkt schadelijk effect hebben gehad. Zo is er veel zorg afgeschaald, maar niet zozeer de kankerzorg. „Kankerpatiënten krijgen in het ziekenhuis voorrang. Althans, dat is wat ik om me heen zie. Er worden door corona wel behandelingen uitgesteld, maar dat betreft meestal niet de oncologische zorg. Het gaat dan om bijvoorbeeld knieoperaties.”

Vlekje

Ook gaan mensen door corona minder snel langs de huisarts, uit angst voor een besmetting of vanuit de gedachte dat de huisarts het wel te druk zal hebben met coronazorg. Maar ook daarvan verwacht Visser geen groot nadelig effect. Hij denkt dat mensen met ernstiger klachten toch wel de huisarts zullen opzoeken, maar dat degenen met vagere klachten –zoals een vlekje op de huid– een bezoek uitstellen. „Dat zien we ook terug in de cijfers over de kankerstadia. Het aantal patiënten zónder uitzaaiingen is in 2020 sterk gedaald.”

Bij bevolkingsonderzoeken worden overwegend vroege tumoren of voorstadia opgespoord, zegt Visser. „Uitstel is niet altijd erg. Het kan zijn dat er bij een latere diagnose een tumor van bijvoorbeeld 8 millimeter doorsnee wordt gevonden, terwijl die anders al bij 6 millimeter was ontdekt. Dat heeft weinig consequenties voor de patiënt.”

Overdiagnostiek

Een probleem inherent aan bevolkingsonderzoek is overdiagnostiek. „De invoering van borstkankerscreening in 1990 heeft geleid tot een enorme stijging van het aantal diagnoses”, weet Visser. „Dat wijst erop dat er door screening ook gevallen aan het licht komen die anders nooit waren ontdekt. Het gaat om de balans tussen overdiagnostiek en het opsporen van tumoren. Waar het omslagpunt precies ligt, is moeilijk te zeggen.”

Bij bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker worden bijna altijd voorstadia van kanker gevonden. Dat heeft met de leeftijd te maken, stelt Visser. „Het onderzoek vindt plaats op jongere leeftijd dan waarop de kanker optreedt. Dat wil je ook, want dan ben je er vroeg bij en kun je de voorstadia op tijd weghalen.”

Bij darmkankerscreening worden zowel kankers als voorstadia opgespoord. Bij voorstadia gaat het om poliepen, die relatief eenvoudig weg te halen zijn. Daarom is er nu een dalende trend te zien in het aantal diagnoses darmkanker. Bij borstkankerscreening worden ook vaak voorstadia gevonden, maar om die te verwijderen is vaak wel een grote ingreep nodig. Soms moet de borst worden geamputeerd.

Consensus

Er werden in 2020 geen nare gevolgen gevonden van het uitgestelde bevolkingsonderzoek. Heeft bevolkingsonderzoek wel zin? „Jawel”, zegt de IKNL-onderzoeker met enige twijfel in zijn stem. „De consensus is dat screening uiteindelijk zorgt voor minder sterfte aan kanker. Daarom beveelt de Gezondheidsraad bevolkingsonderzoek ook aan.”

Critici wijzen erop dat bevolkingsonderzoek de algehele sterfte, inclusief andere doodsoorzaken, niet vermindert. Visser: „Tja, het is maar wat je belangrijk vindt. Wil je dat de sterfte aan bijvoorbeeld borstkanker afneemt? Of stel je als voorwaarde dat de totale levensverwachting moet toenemen?”

Het IKNL doet een grote studie naar de langetermijneffecten van het uitgestelde bevolkingsonderzoek. „We volgen daarbij alle kankerpatiënten in Nederland”, zegt Visser. „Of er een effect is op de overleving kunnen we pas over vijf jaar zeker zeggen.”