Elke zorgmedewerker weet hoe lastig de vraag kan zijn: wanneer mag je iemand in zijn of haar vrijheid beperken? Het uitgangspunt is: zo weinig mogelijk. Maar wat als iemand dement is, steeds wegloopt en dan de weg kwijtraakt? Of wanneer iemand wanen heeft en voortdurend 112 belt? Iedereen snapt dan dat er ingegrepen moet worden. Voor het welzijn van de patiënt en zijn of haar omgeving. De nieuwe zorg- en psychiatriewet, die op 1 januari 2020 ingaat, moet die regels voor ingrijpen duidelijker maken dan voorheen het geval was.

Waarom komt er een nieuwe wet?

Op dit moment vallen gedwongen opnames en gedwongen zorg voor mensen met dementie of met een verstandelijke beperking nog onder één wet: de Wet Bopz.

In de nieuwe wet worden die twee zaken uit elkaar gehaald. Er komt een Wet zorg en dwang (Wzd), specifiek bedoeld voor mensen in de ouderenzorg en verstandelijk gehandicapten die hun wil niet meer goed kunnen uiten. Tegelijk met de Wzd treedt de Wet verplichte ggz in werking. Die gaat over verplichte zorg en opname in de geestelijke gezondheidszorg.

Volgens Jeroen Schumacher van Vilans, het kenniscentrum voor langdurende zorg, is de nieuwe wet vooral een reactie op wat er al gebeurt in het veld. Zorginstellingen gaan nu heel anders om met vrijheidsbeperking dan vroeger. „Misschien herinneren mensen zich de beelden van Jolanda Velema nog. Haar ouders kwamen destijds naar buiten met foto’s van hun dochter die vastgeketend aan de muur zat. Die foto’s hebben gezorgd voor een grote schokgolf. Uit onderzoek van de Tweede Kamer bleek vervolgens dat 2300 mensen in gelijke omstandigheden vast zaten. Daarna zijn zorginstellingen hun beleid gaan aanpassen.”

De nieuwe Wet zorg en dwang is dus de punt op de i. De tekst zet de regels duidelijk op een rijtje, voor zover zorginstellingen die niet al duidelijk hadden.

Wat verandert er precies?

Het belangrijkste verschil met de oude wet is dat een zorgteam een stappenplan moet doorlopen als er geen overeenstemming is over onvrijwillige zorg. De praktijk blijkt echter weerbarstig; iedere situatie is weer anders. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als iemand zijn medicatie weigert? „Het kost tijd om erachter te komen waar gedrag vandaan komt,” aldus Schumacher. „Die tussentijd is het meest ingewikkeld. Soms moet je dan wel handelen, zeker als iemand zichzelf in een onveilige situatie brengt.”

Er staan dus algemene spelregels op papier, maar in de praktijk lost de wet de ingewikkelde zaken niet op. Die moet je met elkaar in het team bespreken; net als vroeger dus.

Veel zorgmedewerkers zijn bang voor extra papierwerk. Zo’n stappenplan, dat betekent meer formulieren invullen. Volgens Schumacher vereist de wet inderdaad aanpassingen in de administratie. „De kunst wordt om de spelregels vanuit de wet in te passen op een manier die hulpverleners niet hindert, maar helpt.”

Hoe zit het met de nieuwe Wet verplichte ggz?

Die lijkt weerbarstiger in de praktijk. Er komen belangrijke veranderingen bij kijken. Zo moet elke gemeente straks een meldpunt hebben voor verwarde personen. Stel: iemand bezorgt zijn buren overlast met vreemd gedrag. Nu wordt vaak de wijkagent ingeschakeld, maar die kan weinig doen. Straks kunnen die bezorgde buren een melding doen bij de gemeente. De gemeente moet dan binnen twee weken een onderzoek uitvoeren. Vervolgens kan de burgemeester een crisismaatregel opleggen, wat betekent dat iemand per direct gedwongen wordt om psychiatrische zorg te ondergaan. „Elke gemeente vult zo’n meldpunt anders in”, zegt een woordvoerder van de Verenigde Nederlandse Gemeenten. „Sommigen vragen hulp aan de ggz, anderen besteden de taak uit aan de GGD.”

Hulpverleners zijn sceptisch over de maatregel. Ze vragen zich af of de gemeente, die nauwelijks extra geld krijgt, de taak wel aankan.

Naast het meldpunt is er nog een belangrijke verandering. De nieuwe wet maakt het mogelijk om verplichte zorg, zoals het toedienen van medicatie of het houden van toezicht, bij iemand thuis te geven. Het past in de ontwikkeling dat de ggz steeds ambulanter wordt, zoals dat in vaktermen heet: teams met verpleegkundigen gaan de wijk in om mensen thuis te helpen.

De politie is bang door deze maatregel nog meer werk te krijgen, omdat vaak hun hulp wordt ingeroepen.

Kortom: er zijn nog wat onduidelijkheden, vooral in de ggz. Het jaar 2020 is een officieel overgangsjaar. De praktijk zal uitwijzen hoe de wet gaat werken.