Dat de sociaaldemocraten vorige week op de val van het kabinet uit waren, staat vast. In de loop van vrijdag bleek met hen over het dossier Uruzgan niet meer in redelijkheid te praten, zelfs niet over oplossingen waarover zij zich tegen hun eigen achterban hadden kunnen verantwoorden. Zij wílden breken.

Dat roept de vraag op of het dan soms voornamelijk de hoop op verkiezingswinst was die hen in deze kwestie dreef. Politicoloog en PvdA-kenner dr. A. Krouwel vindt dat te cru uitgedrukt. „Zeker de PvdA heeft dit heel bewust gedaan. Zij hebben in deze twist, opzettelijk, de laatste dreun uitgedeeld. Maar vergeet niet dat de minister van Buitenlandse Zaken, Verhagen, was begonnen. Hij was het die in september vorig jaar publiekelijk ging wrikken aan een eerder door Nederland ingenomen standpunt.”

Daar komt nog iets bij, zegt de aan de Amsterdamse VU werkzame politicoloog. „Electorale motieven hebben bij de PvdA zeker een rol gespeeld. Maar dat neemt niet weg dat zij ook de kwestie zelf zeer serieus nam. Onze militaire aanwezigheid in Afghanistan wordt, net als de politieke steun aan de Irakoorlog, door de PvdA gezien als het laatste restje Bushbeleid, waar men van af wil. Dat ligt voor sociaaldemocraten principieel.”

Dat het de PvdA alléén om electoraal gewin te doen was, gelooft ook dr. Ph. van Praag, als politicoloog verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, niet. „Bos is de achterliggende jaren allergisch geworden voor het verwijt een windvaan te zijn. Dat verwijt wilde hij niet nog een keer over zich heen halen.”

Blijft staan dat het uitzicht op een gunstige verkiezingsuitslag zwaar lijkt te hebben meegespeeld in het besluit van de PvdA om te breken met Balkenende IV. Krouwel vindt dat ook begrijpelijk. „Dit was een fantastisch thema en een uitstekend moment. Een meerderheid van de PvdA-kiezers vindt dat het in Uruzgan in militair opzicht over en uit moet zijn. De partijtop heeft gedacht: We knallen nu meteen door, hup, van de ene verkiezing in de andere.”

Dat Bos, vanuit zijn eigenbelang bezien, de juiste keuze maakte, ziet de politicoloog bevestigd in het optreden van de PvdA-leider zaterdagmiddag in Utrecht, waar hij campagne voerde en rozen uitdeelde. „Hij kreeg overal complimenten en schouderklopjes. En dat voor de man die de achterliggende tijd voortdurend geschopt werd.”

Dat de PvdA goed gegokt lijkt te hebben, wijzen de peilingen uit. Het CDA staat nog altijd het hoogst, maar de sociaaldemocraten klimmen uit het dal. Krouwel: „Het is voor de PvdA een mooi punt om zich op te profileren. Vooral tegenover D66, die regeringsverantwoordelijkheid droeg toen wij naar Afghanistan gingen.”

Groot voordeel is verder dat de bezuinigingsoperatie van 35 miljard euro nu onderdeel wordt van de verkiezingscampagne. „Dat wilde de PvdA graag. Als het kabinet niet over Uruzgan was gestruikeld, dan was het misgegaan in de discussies over de heroverwegingsoperatie. Maar daarin zou het voor de PvdA veel lastiger zijn geweest een helder punt te maken.”

Van Praag is het met die stelling grotendeels eens. „Het beste moment en de beste plek om zulke megabezuinigingen tot stand te brengen, is in een formatie. Dan zit je met elkaar achter gesloten deuren. Dan ben je in een situatie dat je ongestoord met elkaar kunt onderhandelen en punten kunt uitruilen. En je hebt, in principe, vier jaar de tijd om het te gaan doorvoeren.”

De stelling dat de PvdA-bewindslieden in het Uruzgan-conflict onhandig hebben geopereerd, wordt door Krouwel slechts ten dele onderschreven. „Wat Bos en Koenders blijkbaar hebben gedaan, is mee gaan denken met de tegenstander. Dat is wel collegiaal, maar ook bijzonder riskant. CDA-bewindsman Verhagen heeft daaruit de conclusie getrokken: als puntje bij paaltje komt, krijg ik die PvdA wel mee.”

Toch heeft juist Verhagen in deze kwestie heel verwijtbaar gehandeld, vindt de Amsterdamse politicoloog. „Je kunt en mag een NAVO-verzoek niet gebruiken om een intern meningsverschil in een kabinet op te lossen en een coalitiepartner onder druk te zetten. Dat is staatsrechtelijk absoluut onjuist.”

En het gokken op toegeeflijkheid door de PvdA was een grote inschattingsfout van het CDA. „Bos en Koenders stonden in de Uruzgankwestie wat pragmatischer dan de PvdA-fractie en -achterban. Maar het was dom van het CDA om te denken dat de bewindslieden binnen de PvdA wel de doorslag zouden geven. Zo werkt dat tegenwoordig niet meer. Kijk, een Joop den Uyl, en misschien ook wel een Wim Kok, hadden in hun partij zo veel gezag en krediet opgebouwd dat ze de PvdA mee konden krijgen in een richting die de partij eigenlijk niet wilde. Maar zo ver is Wouter Bos nog lang niet.”

Maar snijdt de PvdA zichzelf niet in het vlees door via zo’n heftig conflict en zo’n tumultueuze breuk toekomstige samenwerking met het CDA voorlopig onmogelijk te maken? Krouwel gelooft er niets van. „Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn CDA en PvdA altijd dé dragers geweest van ons landsbestuur. Deze uitgesproken middenpartijen gaven aan dat bestuur stabiliteit en continuïteit. Zeker, hun samenwerking ging vaak stroef. Vaak waren ze tot elkaar veroordeeld. Maar telkens gaf hun verantwoordelijksgevoel hen in toch weer samen in zee te gaan. Dat is in 2010 echt niet veranderd. Het zou mij niet eens verbazen als we deze zomer opnieuw een kabinet zien ontstaan waarvan beide partijen deel uitmaken. Wat moeten we anders? Een volledig links of volledig rechts kabinet?”

Van Praag: „Wel moeten er in zo’n kabinet dan andere mensen zitten dan nu. Bos en Balkenende zie ik, als personen, niet snel meer nauw samenwerken.”