Dertig jaar lang zit het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) al onafgebroken op het pluche. Vanwege haar rol bij het afschaffen van apartheid heeft de partij van Nelson Mandela veel krediet onder de bevolking. Het ANC won de eerste democratische verkiezingen van Zuid-Afrika in 1994 en is sindsdien met een comfortabele meerderheid aan de macht.

Aan die vanzelfsprekendheid lijkt nu echter een eind te komen. Woensdag kunnen Zuid-Afrikanen naar de stembus en het ANC dreigt met die landelijke verkiezingen de absolute meerderheid kwijt te raken. Opiniepeilingen geven aan dat de partij kan rekenen op krap 50 procent van de stemmen, of zelfs 10 procent daaronder. Dat zou een keerpunt betekenen.

De frustraties onder de bevolking zijn groot. De armoede drukt zwaar op miljoenen mensen, mede als gevolg van de extreme werkloosheid: met 32 procent de hoogste ter wereld. Daarnaast wordt het land geteisterd door stroomuitval. Daarbovenop kent het land een van de hoogste misdaadcijfers ter wereld. In 2023 werd er met ruim 27.000 moorden gemiddeld elke 20 minuten iemand om het leven gebracht.

„Er zijn genoeg problemen aan te wijzen in Zuid-Afrika”, erkent prof. dr. Jan-Bart Gewald, hoogleraar Geschiedenis van Afrika aan de Universiteit Leiden. De historicus en Zuid-Afrikakenner ondervond de deplorabele toestand onlangs aan den lijve. „Ik werk veel in Kimberly, de hoofdstad van de provincie Noord-Kaap. De laatste keer dat ik er was, hadden we acht dagen lang geen water. En dat is dan een provinciale hoofdstad.”

Corruptie

Een deel van de teleurgestelde kiezers houdt de regeringspartij verantwoordelijk voor de malaise en heeft het gevoel dat de partij hun leven niet voldoende heeft verbeterd. „Het is niet verwonderlijk dat mensen zoiets denken”, zegt Gewald. „Na dertig jaar ANC-regering is de situatie niet wat mensen gehoopt hadden.”

En dat terwijl Zuid-Afrika na het einde van de apartheid wel degelijk een grote sprong voorwaarts heeft gemaakt. De economie groeide, het aantal banen nam toe en mensen kregen over het algemeen toegang tot betere huisvesting, gezondheidszorg en scholing, somt Gewald op. „Toen president Jacob Zuma in 2009 aan de macht kwam, was Zuid-Afrika een gezonde economie met grote financiële reserves.”

Sinds 2012 gaat het echter „hollend achteruit met het land”, stelt de hoogleraar. Dat hangt volgens hem nauw samen met een ander levensgroot probleem: corruptie. Onder het bewind van Zuma is die een ware plaag geworden binnen de overheid, aldus Gewald. „Onder zijn presidentschap zijn allemaal leden van de partij op belangrijke posten benoemd in alle bestuurlijke lagen. Niet omdat ze geschikt waren, maar omdat ze lid waren van de partij. Het heeft Zuma en partijgenoten in staat gesteld de overheidskas te plunderen.”

Toen Cyril Ramaphosa in 2018 de door corruptieschandalen geteisterde Zuma als president verving, beloofde hij schoon schip te maken. Volgens Gewald is hij daar deels in geslaagd. De zogeheten Zondocommissie heeft de misstanden die onder Zuma woekerden tot in detail blootgelegd. Tegelijkertijd heeft Ramaphosa zijn belofte niet kunnen waarmaken. „Ik dacht toen hij aan de macht kwam, dat zijn positie binnen het ANC sterker zou zijn. Hij heeft niet doorgepakt zoals ik dacht dat hij zou doorpakken.”

Toch verwacht Gewald niet dat de ANC onder leiding van Cyril Ramaphosa onder de 50 procent van de stemmen gaat duiken. „Voor veel mensen heeft de ANC het einde van de apartheid gebracht. Als puntje bij paaltje komt, zullen ze daarom toch op de partij stemmen.”

De belangrijkste oppositiepartij is de Democratische Alliantie (DA), onder leiding van John Steenhuisen. Deze gematigd liberale partij staat in de peilingen op de tweede plaats, net zoals hij bij de vorige verkiezingen eindigde. Hoewel de partij een coalitieblok heeft gevormd met kleinere oppositiepartijen, zal die het ANC niet van de troon stoten. Daarvoor zien te veel kiezers de DA als een partij voor blanke Zuid-Afrikanen. Daarnaast verliest de DA kiezers op de flanken, voor wie de partij te gematigd is.

„Onder het presidentschap van Zuma is de corruptie tot diep in de overheid doorgedrongen” - prof. dr. Jan-Bart Gewald, hoogleraar Geschiedenis van Afrika

Het politieke landschap is versplinterd met tientallen kleinere partijen waar kiezers naar vertrekken, vaak met meer extreme standpunten. „Partijen die bijvoorbeeld oproepen om Zuid-Afrika te dekoloniseren vinden weerklank bij mensen. Het is in zulke maatschappelijke omstandigheden verleidelijk te kiezen voor radicale oplossingen, in plaats van een meer doordachte benadering.” Vaak gaat het om radicale economische programma’s die het land alleen maar verder richting de afgrond duwen, zegt Gewald.

Boeren

Dat geldt onder meer voor de radicale linkse partij, de Economic Freedom Fighters (EFF). Deze derde grootste partij van het land behaalde in 2019 tien procent van de stemmen en wordt geleid door de controversiële Julius Malema (42), oud-ANC’er. Hij pleit voor landonteigening van blanke boeren zonder compensatie en verregaande nationalisatie van bedrijven door de staat.

Van de nieuwe partijen zal het ANC zich het meest druk maken om uMkhonto we Sizwe (MK) van oud-president Zuma, die in januari uit het ANC werd gezet. Als er één partij is die kiezers kan wegsnoepen bij het ANC, dan is het de MK. De partij bestaat voornamelijk uit loyalisten van de oud-president en zal het met name in de provincie KwaZoeloe-Natal, de thuisbasis van de Zuma, goed doen.

Vorige week oordeelde het constitutionele hof dat de oud-president vanwege een veroordeling uit 2021 niet mag meedoen aan de parlementsverkiezingen. Hoewel dat een tegenvaller is voor Zuma, speelt het hem ook in de kaart. Uitsluiting van deelname draagt juist bij aan zijn populariteit, zegt Gewald. „Hij plaatst zichzelf hiermee in een slachtofferrol: „Kijk maar, de gevestigde orde is tegen mij.””

De toekomst van Zuid-Afrika zal sterk afhangen van de kwestie met welke partij ANC in zee gaat. Als ze meer dan 50 procent van de stemmen behaalt, hoeft de partij in principe niet samen te werken. Maar er zijn thema’s waar het ANC over verdeeld is, zegt Gewald. „Dan is het handig om samen te werken om van voldoende steun verzekerd te zijn.”

Behaalt het ANC minder dan 50 procent van de stemmen, dan zullen er binnen de partij stemmen opgaan om samen te werken met „de oude makkers” van EFF en MK, denkt de hoogleraar. DA-leider Steenhuisen heeft niet uitgesloten dat hij een coalitie aangaat met het ANC als dat de EFF en MK buiten de regering houdt.