De wereld houdt de adem in. Vriend en vijand kijken verbijsterd toe als Rusland, eind februari 2022, Oekraïne binnenvalt. Russische troepen steken massaal de grens over. Een stap die vrijwel niemand voor mogelijk had gehouden.

De oorlog in Oekraïne geldt inmiddels als „keerpunt in de geschiedenis”, analyseert militair historicus Christ Klep, die is gepromoveerd op drie Nederlandse vredesmissies. De oorlog in Oekraïne is volgens Klep van vergelijkbare importantie als de studentenopstand in Parijs (1968), de Cubacrisis (1962) en de Val van de Muur (1989). „Met dergelijke gebeurtenissen ijken we de geschiedenis.” De oorlog in Oekraïne schudt de wereldorde op. „Over de gehele wereld moeten landen hun buitenlandbeleid herschikken.”

Nederland kijkt de eerste dagen na het uitbreken van de oorlog afwachtend toe. Ook de VS en andere West-Europese landen weten zich even geen raad. In elke westerse hoofdstad vindt crisisoverleg plaats.

Den Haag besluit Oekraïne enige steun te geven. Voorzichtigheid is geboden. Niet uitgesloten is dat Rusland het buurland in een paar dagen volledig onder de voet loopt. „Niemand wil dan dat geavanceerde westerse wapens daarbij in handen van de Russen vallen”, legt Klep uit.

Fel verzet

Oekraïne verzet zich fel tegen de pakweg 100.000 Russische militairen. Het Oekraïense leger weet de invallers tot staan te dwingen. De Russische invasie stokt, ook al weet Moskou een groot deel van het zuiden van het land vrijwel zonder slag of stoot in handen te krijgen.

Het Westen put hoop uit het felle verzet van de Oekraïners. De wapenleveranties groeien uit van een handvol helmen tot antitankgranaten, luchtafweersystemen, pantservoertuigen en gevechtstanks. Binnenkort volgen complete jachtvliegtuigen.

Premier Mark Rutte brengt begin juli 2022 –pakweg 4,5 maand na het uitbreken van de oorlog– voor het eerst een bezoek aan president Volodymyr Zelensky. In plaats van een warm welkom in Kyiv wacht de minister-president een koude douche. Zelensky laat Rutte een nacht wachten. Het steekt Oekraïne dat Nederland niet eerder is langs geweest.

De Oekraïense president is ook niet vergeten dat Nederland een nationaal referendum heeft georganiseerd (april 2016) over een associatieverdrag tussen Oekraïne en de EU, terwijl alle andere zesentwintig EU-lidstaten vrij geruisloos hebben getekend. „Oekraïne heeft het Nederlandse referendum als een dolkstoot in de rug ervaren”, legt historicus en journalist Hubert Smeets uit.

Dooi

Het tij keert. De verhouding tussen Oekraïne en Nederland ontdooit en groeit uit tot een warm, innig bondgenootschap. Den Haag ontpopt zich nu al vele maanden als havik vóór Oekraïne richting Europa en de VS.

„De enorme omslag is opvallend”, reageert Klep. „Oekraïne lag anderhalf jaar geleden in de beleving van veel Nederlanders ergens ver weg”, zegt de militair historicus, gespecialiseerd in internationale betrekkingen. Smeets, oud-correspondent in Moskou, vindt het keerpunt minder opvallend. „De reden is dat Rusland een verpletterende aanval uitvoert op de integriteit van een soeverein land.”

De ommekeer in Nederland laat zich volgens Klep en Smeets op verschillende manieren verklaren. „Het Westen ziet na de eerste dagen van de oorlog in Oekraïne ineens een slachtoffer, een democratie met vergelijkbare normen en waarden, op weg om lid te worden van de Europese Unie”, zegt Klep. Nederland herkent zich in het zwaar getroffen land en zijn inwoners.

Klep ziet ook een „morele verklaring” voor de Nederlandse rol van havik. „Ons land profileert zich internationaal met vrede en veiligheid, met Vredespaleis, internationaal strafhof en mensenrechten. Nederland voelt zich daar senang bij. Volgens sommigen voert dat terug tot Hugo de Groot.”

Ook de MH17-vliegramp van juli 2014, waarbij 298 inzittenden omkwamen onder wie 196 Nederlanders, speelt een rol bij de omslag. „Nederland is beduveld door de Russische president. Poetin heeft zijn medeleven betuigd, maar vervolgens geen enkele medewerking verleend”, stelt Smeets, coördinator van de nieuws- en opiniesite Raam op Rusland. Ook de Russische kritiek op het minutieuze onderzoek van de Onderzoeksraad zet kwaad bloed in Den Haag.

Slappe sancties

D66 speelt volgens Smeets, columnist bij NRC, een cruciale rol in de Nederlandse omslag. „De VVD en alle andere grote partijen zaten op de Duitse lijn: toenadering zoeken tot Rusland door vervlechting van belangen. Daarom heeft Nederland slechts slappe sancties opgelegd aan Moskou, waarbij naleving nooit veel prioriteit van het kabinet had en de Russische tegoeden slechts mondjesmaat zijn bevroren. D66 heeft erop gehamerd dat de Nederlandse belangen geschaad mogen worden nu Rusland de integriteit van een soeverein land met voeten treedt en de Europese vrijheden te grabbel gooit.”

Smeets vermoedt dat ook Rutte zijn steentje heeft bijgedragen aan de omslag in de Nederlandse houding. „Rutte is historicus. Op een vrije avond heeft hij ongetwijfeld met vrienden gepraat over deze ontwikkelingen.”

Militair historicus Klep ziet ook een „realistische verklaring” voor de havikenrol van Nederland. „Defensie is blij van ingewikkelde missies als in Afghanistan en Mali af te zijn en –cynisch gezegd– weer terug te kunnen naar een ‘ouderwetse’ oorlog.”

Smeets deelt die mening niet. De journalist/historicus signaleert juist een schuldgevoel in Den Haag als verklaring voor de ommekeer. „Nederland heeft de NAVO jarenlang slecht bediend door niet de afgesproken 2 procent van het bruto nationaal product in defensie te steken. Nederland wil de VS, het VK en Canada laten zien de trouwste bondgenoot op het Europese continent te zijn.”

Geslepen Zelensky

Oekraïne is gemaakt tot „een vrijheidsbeeld” van Oost-Europa, stelt Klep. „In de geschiedenis zien we vaker dat in dergelijke omstandigheden de vraag voor het leveren van wapens volgt. Terwijl Nederland het in principe onkies vindt wapens te leveren.”

Zelensky weet daarbij volgens Klep de nood „heel aansprekend” in het Westen voor het voetlicht te brengen. „Ik heb in de geschiedenis zelden een land gezien dat zich zo weet te profileren. Al anderhalf jaar lang.”

Zelensky vraagt daarbij „geslepen” en „fasegewijs” steeds meer wapens. „Eerst Himarsartillerie, dan Leopardgevechtstanks en vervolgens Atacmsraketten en F-16’s, waarbij Zelensky elk wapensysteem als wonderwapen presenteert.” Oekraïne gebruikt daarbij het „ultieme argument”, zegt Klep: „Als jullie willen dat wij winnen van de Russen, dan moet je ons blijven steunen.”

Vechten om voortbestaan

Smeets wijst de kritiek van Klep over een „geslepen” optreden van Zelensky van de hand. „Laat het volstrekt duidelijk zijn: Oekraïne vecht voor zijn voortbestaan. Hadden de Oekraïners eerder wapens gekregen, dan hadden ze meer succes kunnen boeken en een betere positie aan de onderhandelingstafel kunnen krijgen.”

Oekraïne heeft alle reden te vechten voor de eigen zaak. Europa heeft het land te lang en te vaak in de kou laten staan, vindt Smeets. Hij somt op: „Oekraïne mocht nog geen lid worden van de EU en de NAVO. Met veel pijn en moeite is er een associatieverdrag tot stand gekomen. En vergeet ook niet: Zelensky heeft zijn no-flyzone nooit gekregen.”

Oekraïne geeft –in de optiek van Klep– defensie het ultieme argument voor financiële investeringen. „In die zin komt de oorlog ons goed uit. De wederopbouw van de krijgsmacht is voor Nederland een keihard eigenbelang.”

Defensie wijst daarbij op het rode gevaar aan de Europese oostgrenzen. „Nou, ik denk dat de Russische dreiging meevalt. We hebben niet al te veel van de Russen te duchten. Oekraïne slaagt erin het Russische leger tegen te houden, dat nu 75 procent van zijn militaire capaciteit inzet. Laat staan als dertig NAVO-landen dat zouden moeten doen.”

Eitje bakken

Nederland en Europa hebben wel degelijk veel van de Russen te duchten, werpt Smeets tegen. „Misschien niet direct militair, maar de Russen vormen wel degelijk een economische en politieke bedreiging. Poetin streeft naar een monopoliepositie voor Gazprom op de Europese markt. Daarmee zou Poetin de prijs bepalen die wij betalen voor het bakken van een eitje.”

Oekraïne wordt niet alleen territoriaal bedreigd, maar ook in culturele zin, legt Smeets uit. Rusland voert een „culturicide” uit in de bezette gebieden van Oekraïne. Het door Smeets bedachte begrip wijst op een „vermoorden” van de Oekraïense cultuur. Hij somt op: „Straatnamen worden veranderd, kinderen krijgen les uit Russische schoolboeken, inwoners mogen geen Oekraïens meer spreken. De Russen liquideren de Oekraïense identiteit.”

Onrust stoken

Bovendien wijst Smeets op het gevaar van Russische inmenging en beïnvloeding van de binnenlandse politiek. Poetin stookt al decennia onrust door oppositiegroeperingen te steunen in Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië en Schotland, om maar eens wat te noemen. In Nederland vindt Poetin gretig gehoor bij Thierry Baudet van Forum.

Ook Moldavië, Georgië en de oppositie in Wit-Rusland hebben volgens de historicus alle reden zich „ernstig zorgen” te maken. „Poetin heeft politiek al een nederlaag geleden in Oekraïne en hij mag blij zijn als de Russen hun positie kunnen handhaven. Maar Poetin stopt in politiek opzicht niet.” De Baltische staten, lid van de NAVO, lopen daarbij minder gevaar, schat Smeets in.

Oekraïne profiteert volop van de Nederlandse opstelling als hardliner. Den Haag zet als havik westerse bondgenoten onder druk. Duitsland bijvoorbeeld, maar ook de VS, zegt Klep. „Duitsland is zeer terughoudend in militaire steun, bondskanselier Olaf Scholz worstelt met wapenleveranties. Nederland oefent daarbij als klein land via Europese landen druk uit op Duitsland om meer wapens te leveren.”

F-16-coalitie

Den Haag smeedt verder –schouder aan schouder met Denemarken– een westerse coalitie om F-16’s te leveren aan Oekraïne. Roemenië, Noorwegen en zelfs België doen mee. De Europese bondgenoten krijgen de VS zover om toestemming te geven voor het sturen van de jachtvliegtuigen van Amerikaanse makelij.

Oekraïne en Nederland weten elkaar inmiddels als geen ander te vinden. Beide landen delen een vergelijkbare historie. Kiyv werd februari vorig jaar laf overvallen door een grootmacht, net zoals Nederland door de Duitsers in de meidagen van 1940. Ook daardoor kunnen Nederlanders zich goed identificeren met Oekraïners.

Kamerverkiezingen

De weerspiegeling van de herkenning ziet militair historicus Klep terug in de Nederlandse behandeling van Oekraïense vluchtelingen. „De Tweede Kamer worstelt met het fenomeen. Den Haag wil de grenzen sluiten voor vluchtelingen, maar alleen niet voor Oekraïners.”

Met de verkiezingen voor de Tweede Kamer voor de deur staat volgens Klep het huidige Oekraïnebeleid van Den Haag niet ineens ter discussie. „Nederland heeft zich voor langere termijn gecommitteerd aan de levering van tanks, munitie en jachtvliegtuigen.”

Bovendien is de Nederlandse politiek –van links tot rechts– redelijk eensgezind in het beleid richting Oekraïne. „Nederland hecht aan het internationaal verdedigen van mensenrechten en vrijheden.”