Vuur en rook kunnen onheilspellend snel verwoestingen aanrichten. In de Franse plaats Wintzenheim kwamen tien mensen met een verstandelijke beperking en een begeleider om het leven toen er brand uitbrak in hun vakantiewoning. Op een bovenverdieping van het pand zaten ze jammerlijk in de val. En in de kustplaats Lahaina in de Amerikaanse staat Hawaï stierven meer dan honderd mensen door ongekende bosbranden vorige week. De door de wind aangewakkerde branden zijn de dodelijkste in een eeuw tijd in de VS.

Hoe is het in Nederland gesteld met brandveiligheid in panden waar kwetsbare mensen onderdak krijgen?

In menige vakantie-accommodatie onderschatten huurders en verhuurders de brandrisico’s „enorm”. Daarvan is Maarten de Groot, voorzitter van de Verenigde Brandveiligheid Experts (VBE), overtuigd. „Lang niet iedereen is zich bewust van het belang van brandpreventie. Verhuurders en begeleiders van bijvoorbeeld een groep gehandicapten houden er nogal eens onvoldoende rekening mee dat een ontruiming van een pand kostbare tijd vergt. Eigenaren van recreatielocaties en ook begeleiders van groepen die hun intrek nemen, moeten hun verantwoordelijkheid nemen en beseffen dat mensen met een beperking minder zelfredzaam zijn dan anderen.”

Kooksessies

Zorginstellingen, zoals ziekenhuizen, moeten aan zwaardere brandveiligheidseisen voldoen dan andere gebouwen, legt De Groot uit. Te denken valt aan compartimentering. Daarbij kan een kamer waar brand ontstaat, worden afgesloten. Op die manier zou een beginnende brand in de kiem moeten worden gesmoord.

Ondanks de veiligheidseisen voor zorginstellingen is De Groot er niet gerust op dat de brandveiligheid daar altijd op orde is. „Verpleeghuizen willen dat bewoners zich op hun gemak voelen. Er is steeds meer aandacht voor het creëren van sfeer. Daarom kennen die verpleeghuizen steeds meer grote ruimtes, met terrasjes, standjes en open keukens. Er wordt bij wijze van spreken gekookt op de gang. Dat alles betekent echter wel dat compartimentering onder druk komt te staan. Daardoor bestaat meer kans op brand.”

In de periode 2001-2012 zijn in Nederland 48 dodelijke slachtoffers gevallen bij branden in zorggebouwen, meldde Incidentbeheersing Management Zorginstellingen op grond van CBS-cijfers. Meer recente cijfers over dit specifieke onderwerp zijn voor zover bekend niet beschikbaar. In 2012 steeg het aantal binnenbranden in zorggebouwen in Nederland tot een recordhoogte van 1673, in 2011 stond de teller nog op 1081.

Geruchtmakend is de brand in ggz-instelling Rivierduinen in Oegstgeest in maart 2011. Daarbij komen drie van de zestien patiënten om het leven. Het vuur begint in de kamer van een cliënt, op een matras dat niet brandvertragend is.

De patiënt stribbelt tegen als drie zorgverleners hem daar weg willen halen. Een van de drie slaagt erin de man alsnog weg te voeren. De twee anderen proberen vanaf de gang tevergeefs de brand te blussen. Vanwege de hitte en rook trekken de twee zich terug. De deur van de brandende kamer blijft open staan. Was die dichtgegaan, dan had het vuur zich minder snel verspreid, concludeert de Onderzoeksraad voor Veiligheid in 2013 in een rapport. Binnen vijf minuten na het eerste brandalarm staan gangen vol rook. Ongeveer tien minuten na de brandmelding arriveert de brandweer.

Ggz-instelling Rivierduinen besteedde weliswaar „aandacht aan brandveiligheid en voldeed aan de vereisten in de wet- en regelgeving van brandveiligheid”, concludeerde de onderzoekraad. Toch was dat „niet voldoende.” Zo waren de bedrijfshulpverleners (bhv’ers) „beperkt geoefend”. Er was onvoldoende tijd om de hulpbehoevende patiënten weg te leiden. Ook waren bhv’ers „niet in staat de brandweer nauwkeurige informatie te verschaffen over wie er nog binnen is en waar.” Justitie begon een vooronderzoek tegen de ggz-instelling; tot strafvervolging kwam het uiteindelijk niet.

Zenuwachtig

De brandveiligheid in zorginstellingen moet verbeterd worden, concludeerde de Onderzoeksraad voor Veiligheid na het drama in Oegstgeest. In de zorgwereld kwam het onderwerp meer op het netvlies te staan van zorgbestuurders, analyseert brandpreventie-expert De Groot. „Zorgbestuurders werden best zenuwachtig van de onderzoeksbevindingen. Wanneer doe je het goed genoeg? Van belang is maatwerk. Een zorgaanbieder moet zich ervan bewust zijn dat wetgeving nooit perfect aansluit op specifieke omstandigheden in een zorginstelling.”

Zorgverleners doen er wijs aan zich voor te bereiden op „realistische scenario’s”, beklemtoont De Groot. „Wet- en regelgeving is leuk, maar blijf zelf nadenken. Stel dat je met een groep mensen met een handicap ergens overnacht. Vraag je af: Hoe kwetsbaar is die groep? Hoe organiseer je een ontruiming? Heb je extra handen nodig om snel mensen te kunnen helpen na een brand? Bij brand heb je immers maar weinig tijd.”

Natte theedoek

Wees praktisch als je je als zorgpersoneel wilt voorbereiden op een brand in een zorginstelling, beklemtoont Actiz, een brancheorganisatie van zorgorganisaties. Eén keer per jaar oefenen met brandblusapparatuur heeft niet zo veel zin, betoogt Actiz met zoveel woorden in de handleiding ”Brandveiligheid in de langdurige zorg”. „Het is effectiever om aan te sluiten bij handelingen die mensen in hun dagelijks werk uitvoeren en zorgmedewerkers te leren dat ze een beginnende brand blussen met het water uit de bloemenvaas of een natte theedoek.”

Aan brandwerende maatregelen kunnen nadelen kleven, waarschuwt Actiz. Zelfsluitende deuren kunnen weliswaar een brand vertragen. Maar keerzijde is dat bijvoorbeeld een oudere die slecht ter been is zich kan bezeren aan zo’n dichtzwaaiende deur.

Zonnepanelen

Gehandicaptenzorgorganisaties moeten hun ontruimingsplannen op orde hebben, beklemtoont Aart Bertijn, beleidsadviseur brandveiligheid binnen de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland. „Wees je bewust van de schadelijkheid van rook. Probeer mensen zo snel mogelijk uit die rook te krijgen.” Bertijn adviseert leidinggevenden om cliënten in groepen op te delen. „De ene cliënt hoef je alleen maar te waarschuwen. „Joh, er is brand, ga naar buiten naar het verzamelpunt.” Een ander dien je te alarmeren, die zul je dwingender aan moeten spreken. Een derde cliënt heeft hulp nodig bij de vlucht. Die geef je bijvoorbeeld een arm.”

Brandpreventie-expert De Groot maakt zich zorgen over de groeiende groep senioren die alleen thuis wonen. „We krijgen in Nederland steeds meer zonnepanelen. Die leveren brandgevaar op. Kan iemand die slecht ter been is bij een brand in de nacht snel uit bed komen en zich in veiligheid brengen? Jaarlijks komen er in Nederland zo’n dertig tot veertig mensen om door brand. Ik vrees dat dat aantal de komende jaren stijgt.”