Hoe groot acht u de kans dat binnen afzienbare termijn muitende huurlingen van Wagner gaan vechten met de Russische troepen in Moskou?

Hidde Bouwmeester, historicus en specialist op het terrein van de moderne Oost-Europese geschiedenis: „Die kans is aanzienlijk dat er in of rond Moskou strijd losbarst tussen het Wagnerleger en Moskovieten die achter Poetin staan. Voorwaarde is wel dat Wagnerbaas Prigozjin een troefkaart in handen heeft. Ik sluit dat niet uit. Prigozjin is een crimineel, maar hij is niet gek. Hij rijdt met zijn troepen niet zomaar als een bezetene naar Moskou. Het zou mij niet verbazen dat hij in Moskou, bijvoorbeeld binnen de veiligheidsdienst, mensen heeft die zich achter hem zullen scharen.

Ik vind het interessant om te zien wie er binnen het Russische regime nog niet heeft gereageerd op de militaire muiterij. Voor zover ik weet heeft bijvoorbeeld Sergei Lavrov, de minister van Buitenlandse Zaken, zich nog niet laten horen.”

Prof. dr. Hans van Koningsbrugge, hoogleraar geschiedenis en politiek van Rusland aan de Rijksuniversiteit Groningen: „In enkele uren kan het Wagnerleger voor Moskou staan. Op de toegangswegen liggen de reguliere Russische strijdkrachten al te wachten. Wat er nu in Rusland gebeurt, is verbijsterend. Ik moet denken aan wat de vroegere, Russische staatsman Pjotr Stolypin zei met het oog op de Japans-Russische oorlog (1904-1905): „In Rusland kan in een jaar alles veranderen, en in een eeuw niks.”

Is Poetin in paniek?

Bouwmeester: „Ik vind dat lastig te beoordelen. Ik kan niet in Poetins hoofd kijken. Het lijkt me duidelijk dat de autoriteiten wel in een soort overlevingsstand zitten op dit moment. Denk aan het afkondigen van noodtoestand in diverse steden in Rusland.”

Van Koningsbrugge: „De elite is een beetje bang geworden. Sommigen nemen het zekere voor het onzekere. Ex-president Dmitri Medvedev is volgens de laatste berichten uit Moskou vertrokken.”

Poetin noemt de opstand van het Wagnerleger een dolksteek in de rug van het volk. Hoe taxeert u zo’n uitspraak?

Bouwmeester: „Rode draad in toespraken van Poetin is al langer dat er een sterke staat nodig is. Om te kunnen optreden als groepen zich dreigen af te scheiden. Dus Rusland moet separatisme bestrijden, om te voorkomen dat het land uit elkaar valt. De muiterij van Wagner is in de ogen van het Kremlin ook separatisme.”

Van Koningsbrugge: „Poetin verwijst met de term dolkstoot naar de opstand van februari 1917 tegen de tsaren. Hij winkelt natuurlijk selectief in de supermarkt van de geschiedenis. Poetin zélf heeft het monster Prigozjin gebaard. Hij heeft diens Wagnergroep altijd gebruikt. Nu is Poetin perplex dat het zo uit de hand loopt. De legerleiding zei altijd tegen Poetin: Maak je niet druk, we hebben alles in de hand. Maar toen bleek dat de stad Rostov aan de Don in handen bleek van Wagner, bleek het tegendeel.”

Poetin noemt de muiterij nadrukkelijk verraad aan het volk. Denkt u dat Poetin met dergelijke woorden het Russische volk voor zich kan winnen?

Bouwmeester: „Poetin ziet de opstand van Wagner als een strijd tegen de Russische elite. De outsider Prigozjin met zijn leger van criminele en lugubere figuren stelt zich tegenover de machtsstructuren binnen het Russische leger. De Wagnerbaas heeft het de afgelopen maanden vaak opgenomen voor de gewone soldaat. Die krijgt volgens hem van de legerleiding te weinig munitie en geen goede kleding.”

Van Koningsbrugge: „Dat moet nog blijken. Het lijkt erop dat Wagner in de stad Rostov aan de Don op veel sympathie kan rekenen. In militaire kringen is Wagner best populair. Waarom zouden Russische militairen willen gaan vechten tegen de elitetroepen van Wagner? Prigozjin heeft met zijn video’s een groot bereik, ook onder het gewone volk. Het lijkt erop dat hij de onttakeling van het Russische regime blootlegt.”

In hoeverre heeft Oekraïne baat bij de onrust in Rusland?

Bouwmeester: „Het kan allerlei kanten opgaan. Elke kogel die nu binnen Rusland wordt afgevuurd, kan de Oekraïners niet raken. Wagnergetrouwen beschuldigen Poetin ervan dat hij laf is, en vrouwelijk. Dat Moskou harder tegenover Oekraïne zou moeten optreden. De oppositie tegen Poetin komt van neofascistisch rechts, niet van links. Als Poetin overleeft, zóu de strijd tegen Oekraïne kunnen worden opgevoerd.

Een mislukte coup kan tot zaken leiden die we nu niet voor mogelijk houden. Het zou kunnen dat rijke Russen zich verenigen en aansturen op bijvoorbeeld terugtrekking van Russische troepen uit Oekraïne. Om zo onder westerse sancties uit te komen. Maar dat zeg ik met veel slagen om de arm. ”

Van Koningsbrugge: „Een intern verdeelde Russische krijgsmacht is op korte termijn goed voor Oekraïne. Op de langere termijn kan het verschillende kanten op. Als Prigozjin het oude Russische leger moderniseert en sterker maakt, kan dat negatief zijn voor Oekraïne.”

De rebellie van Prigozjin toont de chaos aan waarin Poetin zijn land heeft gestort. Dat schrijft de Oekraïense president Zelensky in reactie op de opstand van de huurlingen van de Wagnergroep. Hoe beziet u zo’n reactie?

Bouwmeester: „Zelensky heeft er baat bij de focus te leggen op de onrust in Rusland. Het is in zijn voordeel dat er zo veel mogelijk radiostilte is over het tegenoffensief dat het Oekraïense leger nu uitvoert.”

Van Koningsbrugge: „De huidige militaire muiterij demonstreert het failliet van het Kremlin. Laten we wel wezen: Anderhalf jaar geleden dacht Moskou binnen een week de macht in Kyiv te grijpen. Nu zitten we op het punt dat er een opstand tegen Moskou aan de gang is. Ik denk dat bijvoorbeeld Peking niet enthousiast is over het feit dat het regime van een soort bondgenoot dreigt in te storten.”

Kan deze militaire coup van het Wagner-huurlingenleger de val van Poetin inluiden?

Bouwmeester: „Ja, dat is afhankelijk van de vraag hoeveel troefkaarten Prigozjin in handen heeft. Als Poetin zou vallen, zie ik diverse scenario’s. Een optie is dat hij wordt geliquideerd. Een andere mogelijkheid is dat Poetin wordt berecht in eigen land. Mogelijk is ook dat hij wordt uitgeleverd aan het Internationaal Strafhof. Ik sluit ook niet uit dat Poetin vlucht. Hij heeft tal van adresjes waar hij terecht kan. In China of in Centraal-Azië bijvoorbeeld. Er zijn genoeg regimes die het Westen niet de prestige gunnen van het inrekenen van Poetin.”

Van Koningsbrugge: „Dat is goed mogelijk. Poetin kan deze strijd met de dood bekopen. Hij heeft immers Prigozjin voor verrader uitgemaakt en anderen tegen de Wagnerbaas opgezet. Op zijn beurt kan de niet als fijnbesnaard bekend staande Prigozjin bij een overwinning op het Kremlin Poetin uitschakelen. Een optie is overigens dat Poetin uitwijkt naar Minsk, de hoofdstad van het bevriende buurland Wit-Rusland. Ik geloof niet dat veel landen klaar staan om hem applaudisserend te verwelkomen.”

Hoe groot is de kans dat Prigozjin zijn hand overspeelt?

Bouwmeester: „De kans bestaat dat Prigozjin het allemaal niet kan navertellen. Gezien de taal van Poetin zaterdag tijdens zijn toespraak heb ik niet indruk dat de Russische president erg vergevingsgezind is. Poetin treedt hard op tegen zijn uitdagers of tegenstanders. Verzoening tussen Poetin en Prigozjin is niet meer mogelijk. Dus ik acht het goed mogelijk dat Prigozjin zogenaamd per ongeluk wordt doodgeschoten tijdens een gevecht. Of de Wagnerbaas belandt voor lange tijd in een strafkolonie.”

Van Koningsbrugge: „Dat is moeilijk te zeggen, hij rukt nu op. Ik denk dat hij deze coup goed heeft overdacht. Dat defensieminister Sjojgoe pas eiste dat de huurlingen van Wagner een contract moeten tekenen met het ministerie van Defensie is voor Prigozjin een kentering. Daar heeft hij geen zin in, dan is hij zijn privéleger kwijt. Prigozjin is nu een kat in het nauw.”

Prigozjin kon maandenlang ongestraft scherpe kritiek uiten op bijvoorbeeld defensieminister Sergei Sjojgoe. Hoe verklaart u dat?

Bouwmeester: „Poetin loopt natuurlijk op eieren. Zijn eigen leger mocht niet te sterk worden. Daarmee kon Poetin een militaire coup voorkomen. Ik denk dat Poetin er totaal geen rekening mee heeft gehouden dat het conflict tussen Prigozjin en de legerleiding zo enorm zou escaleren. Nu beseft Poetin denk ik wel dat het best gevaarlijk is dat de 25.000 leden van het Wagnerleger een wapen in handen hebben.”

Van Koningsbrugge: „Poetin heeft meningsverschillen getolereerd. Maar op een gegeven moment bracht hij zichzelf daarmee in onmogelijke positie. Hij kon niet zomaar tegen de onder de militaire bloggers enorm populaire Prigozjin zeggen: „Stop ermee.” Nu ligt het initiatief bij de Wagnerbaas. Poetin moet rekening blijven houden met de ultrafanatieke milbloggers. Hij zat pas tijdens een ontmoeting met die milbloggers als een schooljongen aantekeningen te maken, alsof hij van niks wist.”

Lees ook

Prigozjin: we vermijden bloedvergieten, onze konvooien keren terug

Waarom wil Prigozjin zo graag dat defensieminister Sjojgoe en stafchef Valeri Gerasimov het veld ruimen?

Bouwmeester: „Hij is gefrustreerd dat hij van het Russische leger niet voldoende munitie en kleding kreeg om met zijn Wagnerleger goed te kunnen opereren. Het was escalatie op escalatie in de ruzie tussen Prigozjin en Sjojgoe en Gerasimov. Nu is de boel ontploft. Ik denk tot verrassing van Poetin, gezien zijn impulsieve woedespeech zaterdag.”

Van Koningsbrugge: „Hij vindt dat Sjojgoe en Gerasimov hem onvoldoende munitie hebben verschaft. Binnen zijn huurlingenleger zijn duizenden manschappen gesneuveld. En nu beschiet het Russische leger ook nog eens stellingen van Wagner, zegt Prigozjin. Vergeet ook het verleden niet. Wagner heeft al jaren een conflict met het Russische ministerie van Defensie. In Syrië kregen de Amerikanen het aan de stok met Wagner, die daar ook actief was. De Amerikanen belden de Russen op: „Zijn dat jullie troepen?” Toen zeiden de Russen tegen de Amerikanen: „Jullie gaan je gang maar.” Daarna zijn 500 Wagnersoldaten omgekomen. Dus de ruzies tussen Wagner en het Russische ministerie van Defensie stapelden zich op. Nu is de zaak geëxplodeerd.”

Recent zei Prigozjin nog dat generaals Poetin voorliegen over de oorlog en dat Rusland onder valse voorwendselen Oekraïne is binnen gevallen. Hoe bijzonder is dat?

Bouwmeester: „Dat is heel bijzonder. Prigozjin zegt bijvoorbeeld: „Als Rusland beweert dat het Oekraïense leger vanaf 2014 burgers in Donetsk bombardeerde, is dat totale wartaal.” Daarmee slaat Prigozjin dus ook argumenten uit handen van bijvoorbeeld FVD-leider Baudet.”

Van Koningsbrugge: „Prigozjin zei: „Al die Russische praatjes over de invasie in Oekraïne en over de NAVO zijn één grote leugen.” Daarmee zegt de Wagnerbaas nogal wat. Zo’n uitspraak beschouwt Poetin ook echt als verraad.”

Prigozjin heeft voor Rusland min of meer met zijn huurlingen de kastanjes uit het vuur gehaald bij Bachmoet. Kan dat feit ertoe leiden dat een groot deel van bijvoorbeeld de reguliere Russische strijdkrachten zich niet al te fel tegen Wagner zal keren en zich misschien zelfs zal aansluiten bij de opstand?

Bouwmeester: „Ik denk dat veel Russische dienstplichtigen niet veel zin hebben hun leven te geven in een strijd tegen het Wagnerleger. Dat werkt dus in het voordeel van Prigozjin. Als Russische soldaten van het reguliere leger in een loopgraaf worden beschoten door Oekraïners zullen ze wel terug moeten schieten. Maar strijd voeren met Wagner is van een andere orde. Het zal mij niet verbazen dat een Russische soldaat, als hij daarvoor de kans krijgt, op de vlucht slaat voor troepen van Wagner, dat zijn criminelen met wapens.”

Van Koningsbrugge: „Waarom zou je als regulier soldaat willen vechten tegen de elitetroepen van Wagner? Om het Poetin-regime in stand te houden? Bedenk dat reguliere eenheden van ex-gevangenen binnen het Russische leger al hun steun voor Prigozjin hebben uitgesproken.”

Prigozjin, ook wel de kok van Poetin genoemd, dankt zijn opkomst ook aan het feit dat Poetin hem vrij baan gaf, bijvoorbeeld door allerlei wreedheden door Wagnersoldaten toe te staan. Denkt u dat Poetin Prigozjin heeft onderschat?

Bouwmeester: „Ja. Het cirkeltje is rond. Poetin zelf kwam ook als outsider naar Moskou en werd daar onderschat. Hij was ooit de zoveelste premier van toenmalig president Boris Jeltsin. Kranten schreven over hem dat hij vaker van premiers wisselt dan van schoenen.” Maar Poetin werd een blijvertje. Ironisch genoeg heeft Poetin op zijn beurt zijn uitdager, Prigozjin, onderschat.”

Van Koningsbrugge: „Ja, veertien dagen geleden spraken Poetin en Prigozjin elkaar nog. Toen was de teneur: Dit was een positief gesprek.”

Onder nationalistische militaire bloggers geniet de hardliner Prigozjin veel steun. Blijft die steun nu Prigozjin muiterij pleegt?

Bouwmeester: „Die bloggers zijn gewoon nationalisten die het beste met hun eigen land voor hebben. Zij vinden een burgeroorlog erg vervelend. Daarentegen houden ze van imperialisme, dus het bezetten van voormalige Sovjet-landen. Ik kan niet inschatten of ze voor Poetin of Prigozjin zullen kiezen. Ze willen vooral dat Rusland de oorlog in Oekraïne wint.”

Van Koningsbrugge: „Die bloggers kunnen voor een moeilijke keus komen te staan. Ik denk dat ze voorlopig nog wel sympathie voor het Wagnerleger zullen hebben. Ook milbloggers zijn kritisch op iemand als defensieminister Sjojgoe. Als Prigozjin zegt: „Ik zal die zwijnenstal in Moskou goed uitmesten”, zijn de milbloggers daar het in principe mee eens.”

Kan een eventuele val van Poetin leiden tot anarchie in Rusland, met alle gevaren vandien, ook voor de westerse wereld?

Bouwmeester: „Er zijn allerlei scenario’s mogelijk. Ik hoor niet bij de analisten die er zonder meer van uitgaan dat anarchie zal leiden tot een gevaarlijker situatie. De situatie is op dit moment al behoorlijk gevaarlijk. Er zit immers al een dictator in het Kremlin die het Westen met kernwapens bedreigt. De mogelijkheid bestaat zeker dat de wereld er na de val van Poetin gevaarlijker op wordt. En dat bijvoorbeeld de terreurgroep IS in een Russische deelrepubliek zeer zware wapens in handen krijgt. Maar het is ook goed mogelijk dat na uiteenvallen van Rusland democratie kan opbloeien in verschillende republieken.”

Van Koningsbrugge: „Ik kan dat niet voorspellen.”