Jan Mark ten Hove - 11 nov 2009 10:54 - Gewijzigd: 11 nov 2009 10:54

DAAROM: Mercator zette Noordpool op de kaart

De vraag van deze week is: Wie heeft bedacht dat bij kaarten het noorden bovenaan moet staan?

Je weet niet beter of op een landkaart staat het noorden bovenaan. Ook een kompas staat altijd op het noorden gericht. Tot aan het einde van de middeleeuwen was het oosten echter de bepalende windstreek.

Dat de wereld in vroegere tijden op het oosten gericht was, is verklaarbaar vanuit de natuur. Immers, in het oosten komt de zon op. Het woord ”oosten” is afgeleid van ”Oriënt”, waar ons begrip oriëntatie vandaan komt.

De natuurgodsdiensten verbonden de opkomst van de zon aan de oorsprong van het leven. De zonsopgang werd onder andere gevierd in de Keltische traditie. Bij het Britse monument Stonehenge vierden Keltische priesters, de druïden, eeuwenlang het feest van de zonnewende.

Bij de Egyptenaren was het oosten eveneens leidend. Zij oriënteerden zich echter niet op de opkomst van de zon, maar op de ster Sirius, de helderste ster van het sterrenbeeld Grote Hond aan de oostelijke hemel.

De oriëntatie op het oosten was ook terug te zien in de rooms-katholieke traditie. Oude kerken bouwde men in de middeleeuwen vaak op zo’n manier dat het altaar naar het oosten gericht stond. Dit symboliseerde de opgang van de Zon der gerechtigheid, Jezus Christus.

Vanaf de 15e eeuw stond het noorden op wereldkaarten steeds vaker bovenaan. Een vroege kaart met het noorden boven was de Imago Mundi, oftewel het wereldbeeld, uit een boek van een onbekende auteur uit 1483.

Dat het noorden het oosten verdrong als oriëntatiepunt, kwam door de ontdekkingsreizen in de zestiende eeuw. Steeds meer reizigers van het noordelijk halfrond voeren naar het westen. Daardoor werden zeekaarten steeds belangrijker. Op die kaarten stond het noorden consequent bovenaan.

In de stroomversnelling van de wetenschappelijke revolutie werd in 1550 het magnetische noorden bepaald. Bijna twintig jaar later, in 1569, bracht Gerardus Mercator, een Vlaamse cartograaf, een wereldkaart uit met de Noordpool erop. Daarna werd dit een algemeen gebruik.

Om te weten waar het noorden ligt, is een blik op de sterrenhemel voldoende. De Poolster wijst namelijk precies naar het geografische noorden.

Nog meer antwoorden? Check het dossier Daarom.