Op weg naar het beloofde land
Tournier herschrijft bijbelse geschiedenis tot roman
Je hoeft niet veel bijbelkennis te hebben om de overeenkomsten te ontdekken. Want het verhaal van Eleazar O'Braid lijkt wel érg veel op de geschiedenis van Mozes die het volk Israël vanuit Egypte naar het Beloofde Land leidt. Maar van de Franse auteur Michel Tournier mág de lezer die overeenkomsten in zijn roman "Eleazar, of De bron en de struik" ook direct ontdekken.De plot van de roman stelt de lezer op het eerste gezicht voor weinig problemen. De in Parijs geboren Michel Tournier (1924) -een van de belangrijkste Franse hedendaagse auteurs- vertelt hoe Eleazar O'Braid van schaapherder hulpprediker wordt in een presbyteriaanse gemeente. Hij baart opzien door te trouwen met een rooms-katholiek meisje, de kreupele Esther. Hij vraagt zich af of hij haar ook liefheeft uit heimwee naar het katholicisme. Eleazar -volbloed Ier en protestants geestelijke- ziet zichzelf als een "hybridisch wezen, een soort religieuze bastaard".
Doornstruik
Eleazar emigreert met zijn gezin naar Amerika. Een zeereis van veertig dagen. Daar trekken ze van Oost naar West door de woestijn. Mexicaanse bendes maken de streek onveilig. Maar Eleazar vertrouwt op God, óók als zijn zoon Benjamin wordt gebeten door een ratelslang. De jongen geneest dankzij de indiaanse hoofdman Koperen Slang.
Dankzij de Mexicaan José overleven zij een aanval van rovers, hoewel Eleazar tijdens het gevecht gewond raakt. Berooid komen de O'Braids aan bij de grens van Californië. Daar sterft Eleazar aan zijn verwondingen. José brengt Esther en haar kinderen Benjamin en Cora het land van melk en honing binnen.
Michel Tournier had niet méér kunnen doen om de lezer de overeenkomsten tussen zijn verhaal en de geschiedenis van Mozes op te dringen. Maar vreemd genoeg wordt Eleazar bij hem geen Amerikaans-Ierse Mozes. Als Eleazar stilstaat bij een dorre doornstruik in de woestijn, lezen we: "Hij was niet zo dwaas om te verwachten dat de struik zou gaan branden en dat er een stem uit zou komen. Hij was geen dwaas die zichzelf voor Mozes hield" (96-97). Wel gaf Mozes zijn leven vorm en betekenis, "zoals een hoop ijzervijlsel vorm en richting krijgt door het veld van een magneet".
Die merkwaardige verhouding tussen de bijbelse geschiedenis en het verhaal van Eleazar krijgt wat meer reliëf wanneer we zien hoe Michel Tournier over de roman in het algemeen denkt. Met andere Franse auteurs als Renaud Camus (1946) en Jean Echenoz (1947) heeft hij zich resoluut afgekeerd van de avantgardistische romans van de jaren '60 en '70, die het grote publiek van zich vervreemd hadden. Bij Michel Tournier is het verhaal in de roman, de plot weer belangrijk geworden. Terug dus naar de traditionele roman? Ja, maar toch anders.
Kruising
Zoals Eleazar zich een hybridisch wezen voelde, zo is de roman voor Tournier een hybridische vorm, een kruising tussen realisme enerzijds (het verhaal van het Ierse gezin O'Braid) en de vertelling anderzijds (het verhaal van Mozes). Het resultaat is dat de lezer een stuk herkenning vindt (Eleazar als Mozes) en tegelijkertijd merkt dat hij afstand moet bewaren (Eleazar is geen dwaas die denkt dat de struik zal gaan branden). De geschiedenis van Mozes wordt als het ware herschreven. Maar toch belet de schrijver zelf zijn lezers om al te gauw een isgelijkteken te zetten. Dat geeft aan de roman een ironisch tintje, bewust door de auteur gezocht.
Struik of bron
In het kernhoofdstuk van de roman waagt Michel Tournier zich aan een uiterst twijfelachtige bijbelexegese, die hij ontleend heeft aan de Franse rooms-katholieke bijbel- en korankenner André Chouraqui, in 1992 onderscheiden met een eredoctoraat in de theologie aan de katholieke Universiteit van Leuven. Deze Chouraqui schreef het boek "Moïse" (Mozes), dat als inspiratiebron diende voor Tourniers roman.
De centrale vraag in dit kernhoofdstuk is waarom Jahweh "de beste van de zonen Israëls, de grootste der profeten" verboden had het Beloofde Land binnen te gaan. Bij de beantwoording van die vraag krijgt de titel van de roman betekenis. De struik is het gebied van Jahweh, de plaats waar Mozes zijn schoenen uit moet doen, het sacrale. Daartegenover staat de bron, de overvloed, het profane.
God wil het volk -zo exegetiseert Chouraqui hier via Tournier- bij de struik brengen. Maar het kiest voor de bron. Mozes beseft dat en belooft hen steeds een land vloeiend van melk en honing. "Hij voelt zich verscheurd tussen Jahweh en het joodse volk, tussen de brandende braamstruik en de stromende bron, tussen het sacrale en het profane" (100). God belooft Mozes dan dat Hij hem bij Zich zal houden in het gebied van de struik. "Mozes' dood betekent de definitieve overwinning van de Struik op de Bron" (101).
Hier ontkent Tournier met Chouraqui simpelweg de belofte die God al aan Abraham gegeven heeft, dat zijn zaad in menigte zou wonen in het land dat Hij aan Abraham beloofd had. Tourniers merkwaardige exegese stempelt de hele roman, omdat de auteur de totale plot ophangt aan de symboliek van de Struik en de Bron.
Hoezeer in exegetisch opzicht ook is af te dingen op de symboliek, hoezeer de personages ook typen zijn gebleven, toch is het een boeiende roman geworden, met name door Tourniers verweving van 'realisme' en 'geschiedenis'.
N.a.v. "Eleazar, of De bron en de struik", door Michel Tournier; uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 1997; ISBN 90 290 5420 4; 128 blz.
Er zijn nog geen reacties geplaatst.