Literatuur sticht geen vrede
Arabische Wereld gastland op 56e Frankfurter Messe
Spannende verhalen bezitten veel kracht. Ze kunnen een boosaardige sultan weerhouden van moord. Maar kan literatuur ook de kloof tussen oosterse en westerse culturen overbruggen, of wellicht een rol spelen in vredesprocessen? Een prangende vraag, opgeworpen tijdens de Frankfurter Buchmesse vorige week, waar de Arabische wereld als gastland optrad.Er was eens, zo gaat een beroemd verhaal, een sultan met de naam Schahriar. Elke dag liet hij de vrouw ombrengen met wie hij een dag eerder was getrouwd. Dat weerhield de legendarische koningin Scheherazade er niet van met hem in het huwelijk te treden. Ze vertelde haar wrede partner elke nacht verhalen en wist hem met de avonturen van Sindbad de Zeeman, Ali Baba en de veertig rovers en Aladdin zo te boeien dat hij zijn moordplan steeds weer uitstelde. Na duizend-en-een-nacht liet de sultan zijn boosaardige plan zelfs helemaal varen.
Zonder twijfel zijn de "Verhalen uit duizend-en-een-nacht" het bekendste literaire werk uit de Arabische wereld. De eeuwenoude collectie drong in de achttiende eeuw in Europa door, eerst in Frankrijk, later in andere landen. In de winter van 1887-88 liet de Russische componist Rimsky Korsakov zich door de sprookjes inspireren.
Op de Frankfurter Buchmesse waren afgelopen week veel edities en vertalingen van deze klassieker te vinden. Dat je door het vertellen van mooie verhalen het kwaad kunt uitstellen en zelfs afwenden, lijkt een actuele boodschap nu de relatie tussen de Arabische wereld en het Westen gecompliceerd is geworden door terroristische aanslagen.
Cultuur
De 92-jarige Egyptische schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur Naguib Mafouz liet op de Buchmesse een verklaring voorlezen. Mafouz betreurt het dat de belangstelling in het Westen voor de Arabische cultuur door het terrorisme sterk is afgenomen. Daarom is het nuttig dat de grootste boekenbeurs ter wereld -6600 exposanten, 111 deelnemende landen, 350.000 nieuwe titels- dit jaar de Arabische wereld als gastland heeft uitgenodigd. Van de 1000 aanwezige schrijvers kwamen er zo'n 200 uit de Arabische wereld.
In een speciale zaal presenteren de Arabische landen zich. Het Alexandria International Museum of Children's Art toont allerlei fraai tekenwerk van kinderen. In een digitale hoek staan pc's opgesteld. Achter elke pc kunnen bezoekers kennismaken met filmfragmenten en volksmuziek uit Irak, Jemen, Jordanië en andere landen. Een professor van het Egyptische Center for Documentation of Cultural and Natural Heritage laat op een 10 meter breed beeldscherm zien hoe eeuwenoude papyrusfragmenten worden gedateerd en geïdentificeerd. Elders is borduurkunst uit Marokko te vinden. Tussen dat alles staan de tientallen meters banden met goudkleurige opdruk waaraan je de Arabische uitgaven gemakkelijk herkent.
Fraai is de expositie over wetenschap en techniek in de islamitische wereld, met landkaarten, uurwerken, globes, maquettes en astronomische meetapparatuur. Er is bijvoorbeeld een model te zien van het Nur al-Din-hospitaal uit Damascus, dat in 1154 door een Turkse prins werd gebouwd en waar voorname natuurkundigen hebben gewerkt. Tegenwoordig is het ingericht als museum.
Spanning
De spanning tussen Oost en West was vorige week in Duitsland op allerlei manieren merkbaar. De Duitse radio meldde dat veel Arabische auteurs die de Buchmesse wilden bijwonen, er niet in geslaagd waren naar Frankfurt af te reizen. Diverse Arabische boeken werden door de politie in beslag genomen na klachten van een Joodse organisatie. Met de boeken zou het Duitse verbod op antisemitische werken zijn overtreden, maar het Duitse openbaar ministerie zag geen reden om verdere actie te ondernemen.
Natuurlijk sprak bondskanselier Schröder bij de opening van de Buchmesse goede woorden van vrede en bepleitte hij tolerantie. Ook waren er tijdens de beurs talloze panels waarin hoopvolle wensen te beluisteren vielen. Elke dag kon je diverse religieuze en seculiere specialisten horen over de toekomst van de islam, de positie van vrouwen in de islamitische wereld, over een "identiteit in ontwikkeling" of de visie op het Westen in de Arabische wereld.
Tegelijk waren er andere, minder mooie geluiden te vernemen, bijvoorbeeld op de persconferenties van Amnesty International. Deze organisatie presenteerde haar eigen "lievelingsboek": de algemene verklaring van de mensenrechten. En daarmee is het in de Arabische landen bepaald niet best gesteld, zei een naar Duitsland gevluchte Algerijnse schrijver. Hij deed een boekje open over de situatie in een aantal landen en noemde deze "absoluut desastreus." "Sinds begin jaren negentig is er een terugval te bespeuren."
Daarmee spoort wat ten onzent Paul Scheffer vorige maand nog eens onderstreepte in zijn Abel Herzberg-lezing. Scheffer wees toen op het onthullende beeld over mensenrechten en kennisachterstand dat het Arab Human Development Report 2002 schetst. "De totale productie van vertalingen in de Arabische wereld vanaf de negende eeuw staat gelijk aan het aantal vertalingen dat jaarlijks in een land als Spanje wordt vervaardigd. Om bij Spanje te blijven: het bruto nationaal product van dat land is groter dan het gecombineerde bnp van alle Arabische landen bij elkaar! Iedereen voelt dat de mythe van de bloeitijd van de islam uitgeput is: een beschaving die haar legitimatie ontleent aan een zo ver verleden heeft haar zeggingskracht verloren."
Vredesprijs
Wat mag je in deze situatie van literatuur verwachten, als het gaat om de ontmoeting tussen Oost en West? Vraag het de Hongaarse auteur Peter Esterhazy, die aan het eind van de beurs in de Pauluskerk in Frankfurt de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel ontving. (De onderscheiding, waaraan een bedrag van 15.000 euro is verbonden, geldt als een van de belangrijkste Duitse cultuurprijzen.) Esterhazy kreeg de prijs voor zijn "literaire begeleiding van de veranderingen in Oost-Europa."
Desondanks zei hij in zijn dankwoord te betwijfelen of literatuur bruggen tussen culturen kan bouwen. Volgens hem kan literatuur geen rol spelen in de verbetering van de wereld. "Literatuur is geen boodschap van de vrede", zei hij. "Het is een illusie te geloven dat twee volken die dezelfde boeken in de kast hebben staan, elkaar niet meer om zullen brengen."
De uitgever van het Duitse weekblad Die Zeit, oud-minister van Cultuur Michael Naumann, prees Esterhazy als "verschrikkelijke onruststoker." "Uw komedieachtige rusteloosheid prikkelt de lezer. Een vredestichter bent u niet." Over de missie van schrijvers gesproken. Tegen Esterhazy getuigt onze boze sultan die door het horen van spannende verhalen afzag van een moord - maar dat is dan ook een verhaal. De werkelijkheid anno 2004 is weerbarstiger.
Er zijn nog geen reacties geplaatst.