Zeventig manen en maar
één zonsverduistering

In ons zonnestelsel draaien rondom de negen planeten een kleine zeventig manen. Maar niet één kan, wat de aardse maan op 11 augustus dit jaar doet. Iets meer dan 2 minuten zal zij precies de zon bedekken. Op geen enkele andere planeet is zo'n totale zonsverduistering of eclips mogelijk.

Als de zon en de maan op bijna gelijke afstand vanaf de aarde zouden staan, was ook een zonsverduistering op aarde onmogelijk. De maan is dan maar een speldenknopje op de zon, want die is 400 keer zo groot. Een verduistering is slechts mogelijk omdat de maan 400 keer zo dicht bij de aarde staat als de zon en daardoor schijnbaar even groot is als die naburige ster.

Op het eerste gezicht is er elke maand kans op één zonsverduistering. In 29,5 dag, een maanmaand, draait de maan om de aarde. Eén keer in die periode staat zij tussen de zon en de aarde, bij nieuwe maan. Toch beneemt ze dan niet elke keer het zicht op de zon.

Dat komt omdat de maanbaan schuin staat in het denkbeeldige horizontale vlak waarin de aarde om de zon draait. De ene helft van de maanmaand zit de maan dus boven dat vlak en de andere helft eronder. Gevolg daarvan is dat de maan dus twee keer in de maand precies dat denkbeeldige horizontale vlak kruist. De ene keer in dalende, de andere keer in stijgende lijn.

Als het op een van die beide momenten ook precies nieuwe maan is, treedt er een totale zonsverduistering op. De maan beneemt ons aardbewoners dan het zicht op de zon doordat de schaduwkegel van de maan op de aarde valt. In het gebied waar dat gebeurt, heerst voor hooguit ongeveer 7 minuten een totale zonsverduistering.

Het hele schouwspel bij een zonsverduistering duurt echter veel langer. Zo ontstaat dit keer op 11 augustus in Nederland tussen 7 en 12 minuten over 11, afhankelijk van de plaats, het eerste deukje in de zon. Tot tegen half 1 verdwijnt een steeds groter gebied achter de nieuwe maan. Tussen 12.26 en 12.30 uur, ook afhankelijk van de plaats, is de verduistering hier maximaal. Dat wil zeggen dat dan iets meer dan 90 procent van de zon is verdwenen. Er staat nog slechts een sikkelte aan een duistere hemel. Vanaf die tijd treedt een omgekeerd proces in: langzamerhand is een steeds groter deel van de zon te zien. Om ongeveer 13.45 uur verdwijnt het laatste hapje, uit de zon.

In astronomische termen heet het dat Nederland in de bijschaduw van nieuwe maan ligt. Een totale eclips doet zich alleen voor in de kernschaduw. Die schaduw raakt om 12.12 uur het uiterste zuidwesten van Engeland, om 12.20 uur bereikt ze de Franse kust, om dan met ongeveer 2000 kilometer per uur over Midden-Europa te scheren: Verdun, Stuttgart, München, Salzburg, het Hongaarse Balatonmeer (daar is een groots muziekfestival op het water in voorbereiding) en Boekarest liggen allemaal min of meer in het centrum van de totaliteitszone. Totale zonsverduisteringen zijn niet bijzonder zeldzaam. Het verschijnsel komt gemiddeld eens in de 1,5 jaar ergens op aarde voor. Voor één bepaalde plaats gelden echter heel andere getallen. Dan doet zich een totale eclips maar eens in de ongeveer 400 jaar voor. Zo was de laatste totale verduistering in Nederland zichtbaar op 3 mei 1715 en de eerstvolgende is berekend voor 7 oktober 2135. Daarvoor zit nog een ringvormige verduistering op 23 juli 2093. Bij zo'n eclips is de maan net iets te klein –doordat ze precies op dat moment wat verder van de aarde af staat– om de zon helemaal te bedekken en is er rondom de nieuwe maan nog een ring aan zonlicht zichtbaar. De maan beweegt zich rond de aarde in een ellipsvormige baan, waardoor de afstand tot onze planeet varieert van 354.000 tot 407.000 kilometer.

Op 11 augustus is de verduistering in Utrecht 93,8 procent. Dat wil zeggen dat 93,8 procent van de middellijn van de zon voor ons oog door de nieuwe maan is bedekt.