Gezond werken

Werken op dergelijke ongemakkelijke tijden is echter in veel gevallen niet te voorkomen. Bepaalde maatschappelijke diensten en bedrijfsmatige processen kunnen niet anders dan 24 uur per dag en 7 dagen per week opereren. Omdat onregelmatig werken niet mogelijk is zonder fysieke en psychische offers van betrokken werknemers, is terughoudendheid echter geboden. Kan het niet anders, dan moeten de risico's onder ogen worden gezien. Een goed werkgever treft in dat geval adequate maatregelen om de veiligheids- en gezondheidsrisico's zoveel mogelijk te beperken.

Dit is echter niet eenvoudig. Behalve negatieve effecten op de gezondheid veroorzaakt onregelmatig werken namelijk ook sociale klachten. Sociale activiteiten als familie- en vriendenbezoek komen onder druk te staan en wekelijks terugkerende verplichtingen in de vorm van verenigingswerk of cursussen worden belemmerd. Voor de gemiddelde werknemer wegen deze effecten zwaarder dan de gezondheidseffecten. Dit wordt versterkt door het feit dat het sociaal effect direct merkbaar is, terwijl het gezondheidseffect veelal pas op de langere termijn tot problemen leidt.

Het vergt daarom veel inspanning en uitleg om de gezondheidskundige belangen bij het vaststellen van de werktijden mee te laten wegen. Werkgevers en werknemers realiseren zich vaak onvoldoende hoezeer een goede en evenwichtige spreiding van werktijd en vrije tijd de kwaliteit van zowel de arbeids- als de leefomstandigheden ten goede komt. Het veranderen van werktijden is echter een weerbarstige materie, die bijna per definitie bij alle betrokkenen op weerstand stuit. Pas als enkele maanden met een verbeterd rooster is gewerkt, ontstaat waardering en oordeelt men positief.

Voor het ontwerp van veilige, gezonde en sociaal verantwoorde roosters bestaat een aantal vuistregels, die in de praktijk voortdurend hun waarde bewijzen. Om te beginnen moet nachtarbeid zoveel mogelijk worden voorkomen. Als er 's nachts gewerkt moet worden, kan dat het beste in korte series van twee tot vier nachtdiensten achtereen. Ook andere diensten kunnen het best in korte blokken van dezelfde soort worden ingeroosterd. Daarbij kunnen combinaties tot een reeks van maximaal zes diensten achtereen worden gemaakt. Plan de blokken in het rooster met de tijd mee: ochtendblok, avondblok, nachtblok. Organiseer de wisseltijden van ochtend-, avond- en nachtdiensten rond 7.00, 15.00 en 23.00 uur.

Doordat de dienstreeksen worden afgewisseld met vrije dagen, ontstaat op deze manier een ritme van werktijd en vrije tijd dat de biologische klok het minst ontregelt. Tussen de verschillende diensten is er voldoende tijd voor sociale activiteiten. Een wisseling van dienstsoort geeft bovendien extra rust, zodat herstel wordt bevorderd en opbouw van vermoeidheid voorkomen. De wisseltijden vormen een goed compromis tussen de sociale wens van vrije tijd en het gezondheidsbelang van een kwalitatief goede nachtrust.

Structureel langere werktijden dan 9 uur per dienst moeten worden afgeraden. Langere diensten zijn niet alleen fysiek zwaar, maar vormen ook een gevaar door afnemende alertheid. Goede mogelijkheden tot pauzeren zijn ook van groot belang. Het gaat dan zowel om lunch- en koffiepauzes als om korte onderbrekingen van 5 à 10 minuten. Dit bevordert niet alleen het welzijn van de werknemer bij de arbeid, maar werkt ook positief uit op de kwaliteit en productiviteit van de arbeid.

Bij het ontwerp van roosters is het ook van belang om naar steeds terugkerende patronen van werk- en rustdagen te zoeken, waarbij niet te veel verschillende diensten in een zeer korte periode worden gepland. Dit maakt het rooster voorspelbaar. Een vaste wekelijkse vrije avond geeft ruimte voor andere maatschappelijke verantwoordelijkheden buiten het werk.

Als laatste moet de gemiddelde wekelijkse arbeidsduur worden genoemd. Nederland telt op veel plaatsen inmiddels een 36-urige werkweek. Bij onregelmatige werktijden kan het echter geen kwaad om die werkweek verder te verkorten. Compensatie in tijd blijkt een van de meest effectieve middelen om de ongemakken van onregelmatig werken het hoofd te bieden.

Peter Vos is senioradviseur bij ATOS Beleidsadvies en -onderzoek bv in Amsterdam.